Нуцал
Нуцал — жал Сариралъул бутӀрузул ирсиллалъунги кколел рукӀарал, жидер резиденцияги цин ТӀануси, хадуб Хунзахъ шагьаралда букӀарал Аваристаналъул бутӀрузул букӀараб титул.
| Аваристаналъул Нуцал | |
|---|---|
 Нуцалзабазул дугъ (гьанжесеб реконструкция) | |
| Тайпа | Монархия |
| Статус | Пачалихъалъул бетӀер |
| Резиденция | ТӀануси, Хунзахъ |
| Хъулухъ гӀуцӀи | VI гӀ. |
| Хъулухъ хвезаби | 1863 |
Бещун тӀоцевесев нуцаллъун рикӀкӀуна VI гӀасруялда вукӀарав Авар-хан. МухӀамад Рафиясул «Дагъистаналъул тарихалда» Нуцалзабазул наслу байбихьулеб буго ГӀарацханидаса (ГӀарацхан Ӏ),живги VII гӀасруялда вукӀарав[1].
Аваристаналъул бищун къуватав ва рагӀи билӀарав нуцаллъун вукӀана КӀудияв ГӀумахан,[2] жиндир заманалда Авар нуцаллъиялъул пачалихълъиялъул цебетӀейги, сиясиябгин экономикияб къуватги завалалда букӀарав.
Ахирисев нуцаллъун вукӀана Мехтулиса Ибрагьимхан (1859 – 1863). 1863 соналъ Авар нуцаллъи тӀубанго Россиялъул империялде гъорлъе ана.
Титул бачӀараб бакӀ хисизабизе
Нуцал абураб титулалда ва гьеб бачӀараб бакӀалда сверун ругел суалазе мухӀканаб жаваб гьечӀо. Цо-цо гӀелмияб цӀех-рех гьабулез рикӀкӀунеб буго гьеб титул гуржи мацӀалъул «нацвал» абураб рагӀиялдаса бачӀин.[3][4] Амма гьеб теория битӀараб букӀин цӀакъ щакаб буго, щай абуни гьеб термин Гуржиялъ къанагӀатгицин хӀалтӀизабуларо стратификациялъул номенклатураяла. Гьеб рагӀул этимология балагьизе ккола жибго Авар мацӀалда, жинда жаниб -ал ахир бугел рагӀаби гӀезегӀан ругеб. ГӀинтӀамизе ккола авар мацӀалда «нуцал» абулеб термин гӀадин «нуцияв» абураб терминги хӀалтӀизабулеб букӀараблъиялъухъ.[a][5] Гьеб терминалъулгун релълъенлъи гьабула хадусел терминазги: «нусияв», ай нусил бетӀер, ва «нуцӀияв» — нуцӀа цӀунулев. Гьеб кӀиябго версиялъ бихьизабулеб буго «нуцӀияв» абулеб термин бетӀерав нухмалъулесде абулеб «нуцал» терминалде цебетӀей. Гьеб пикру хӀакълъула Авар пачилхъ жиндир байбихьуда жиндирго хьундасел гӀорхъаби гочарухъабаздаса цӀунезе гӀорхъодасеб пачалихъ хӀисабалда Сасниязул Ираналъ кумек гьабун гӀуцӀун букӀин рикӀкӀиндал.[6]
Нуцалзабазул сияхӀ хисизабизе
Комментариял хисизабизе
- ↑ Мисалалъе, «нуцияв» термин буго рехсон 1761 соналъ Аваристаналъул къади Макъсудица гьабураб хъвай-хъвагӀиялъулъ
ХӀужжаби хисизабизе
- ↑ МухӀамад Рафи, "Дагъистаналъул тарих"
- ↑ Краткий исторический взгляд на северный и средний Дагестан до уничтожения влияния лезгинов на Закавказье. Отрывок из рукописи полковника Неверовского. СПб. 1848. с. 33–34.
- ↑ Криштопа А.Е. О возможном происхождении титула нуцал (гІурус).
- ↑ Криштопа А.Е. Дагестан в XIII — в начале XV вв. (гІурус).
- ↑ Хрестоматия по истории права и государства Дагестана в XVIII–XIX вв. Ч. II. С. 6–7.
- ↑ ХӀапизилазул М-дил Ш. КӀудияв ГӀумахан (гІурус).
Адабият хисизабизе
- "Дагъистаналъул Тарих", т. 1, М., 1967;
- ГъазимухӀамадов И. А. Правители Ункратля и Киялала : моногр.. — МахӀачхъала : Изд-во Эпоха, 2015. — 268, [б/н 4] с. — 1500 экз.
- МухӀамадов Р. М., "Дагъистаналъул Тарих", МахӀачхъала, 1961.
- Сычев Н.В. Книга династий. М., 2008. с. 637-638.
Линкал хисизабизе
- http://as-sarir.ru/ Archived 2013-08-19 at the Wayback Machine
- http://www.hrono.ru/land/landa/avar_han.php
- http://a-u-l.narod.ru/DIS_Tarih_Dagestan_Muhammadrafi.html Archived 2014-07-15 at the Wayback Machine