Авар хадурегӀел
ХадурегӀел, яги постпозиция Авар мацӀалда ккола бакӀалъулал гьоркьолъаби рихьизарулеб бутӀалъун. ХӀадурегӀелал рукӀуна цӀаразда хадур, ва гьез цӀаразда цадахъ гӀуцӀула цоккураб рагӀабазул дандбай — хадурегӀелалъулаб конструкция, жинда жаниб синтаксиял хурхенал загьир гьарулеб. ИгӀрабиял формабазда цадахъ хадурегӀелаз дагьалъги цӀикӀкӀун загьир гьарула рагӀабазул дандраязул компонентазда гьоркьор ругел манзилалъул, бакӀалъул хурхенал. Мисалале: шагьаралда бугеб музей — гьаниб шагьар рагӀул жинда падежалул кумекалдалъун бичӀчӀизабулеб буго музей шагьаралда жаниб букӀин; цоги мисал: шагьаралда аскӀоб бугеб парк — гьаниб жинда игӀрабалда цадахъ хӀалтӀизабун буго аскӀоб хадурегӀел, гьелъ бичӀчӀизабулеб буго парк шагьаралда жаниб гуреб, аскӀаб букӀин[1]. ХадурегӀелал хӀалтӀизаруларо аллативаздаги аблативаздаги цадахъ, хӀалтӀизарула локативгун ва рихьизарула бакӀалъул игӀрабаз жидецаго рихьизарулел сверухъбакӀалъул гьоркьолъаби.
ХӀадурегӀелал ккола кумекалъул рагӀабилъун, гьединлъидал гьел рагӀабазул дандраязул жалго жидедаго чӀарал бутӀабилун кколаро; гьел рагӀабузул дандраязде гъорлъе ккола гӀицӀго цӀаразда цадахъ цо компонент хӀисабалда.
ХадурегӀелал лъугьун руго батӀи-батӀиял каламалъул бутӀабаздаса:
- тӀадкаламаздаса: цебе, нахъа, хадуб, тӀад, гъоркь, тӀарада, аскӀоб, рикӀкӀад, гъорлъ, гьоркьоб ва ц.
- цӀараздаса: хьолбохъ, рагӀалда, бакьулъ, сверухъ, тӀагьиб ва. ц.
- игӀрабалдаса лъугьун буго сверун хадурегӀел.
ЦохӀо гӀоло ккола гӀицӀго хадурегӀеллъун, хутӀарал хадурегӀелал формабаздалъун тӀадрагӀабазда релълъерал рукӀуна. Гьезда гьоркьоб букӀуна магӀнаялъулаб батӀалъи, хадурегӀелал хурхарал рукӀуна цӀаралъул I сериялъул локативгун: тӀад — ганчӀида тӀад, гъоркь — ганчӀида гъоркь, аскӀоб — ганчӀида аскӀоб, хадуб — гьелдаса хадуб[2]. ТӀадрагӀабилъун ругеб мехалъ гьел рагӀабаз бичӀчӀизабула бакӀалъулаб магӀна, киб? кибе? кисан? абурал суалазе жаваблъунги рачӀуна, цогидал тӀадрагӀаби гӀадин гьел рагӀаби жумлаялда жаниб предикаталда рухьарал рукӀуна.
Жидер семантикаялда рекъон хадурегӀелал рикьула лъабго тайпаялде[3]:
- жидеца сундул букӀаниги ориентиралдда хурхараб чӀей бугеб бакӀ бихьизабулел: тӀад, гъоркь, гъорлъ, жаниб ва ц.
- жидеца сунда букӀаниги гьоркьоб бугеб манзил бихьизарулел: гӀагарда, рикӀкӀада, аскӀоб ва ц.
- жидеца цогидаб жоялде дандеккун сундул букӀаниги багъа-бачари бихьизабулел: эхебе, эхеде, гӀебеде, данде, квегӀиса, квараниса ва ц.
СверухъбакӀалъул магӀна кьолел хадурегӀелазул рукӀуна киналниги бакӀазул игӀрабазул формаби (гьоркьосарахъияллъун ккола буссинабиялъул хадурегӀелал: эхебе, эхеде, гӀебеде, квегӀиса, квараниса). Цо-цо хадурегӀелал игӀрабаздеги сверула, гьезул букӀуна локативазул чӀванкъотӀараб сериязул форамаби; хадурегӀелазул игӀраб бараб букӀуна фигӀлияб семантикаялда, гьего заманалда цӀаралъул форма хисуларо. Жинсияб гӀаламат гъорлъ ругел хадурегӀелал лъабабго жинсалдеги ва гӀемерлъул формаялдеги хисула: аскӀов, аскӀой, аскӀоб, аскӀор.[4]
- ↑ Магомедов М. И. Выражение пространственных отношений превербно-послеложными словосочетаниями в аварском языке // Выражение пространственных отношений в языках Дагестана. Махачкала, 1990. С. 286.
- ↑ Аварский язык. Атаев, Алексеев.
- ↑ Маллаева З. М. Система временных и пространственных отношений в аварском языке: автореф. дис. … канд. филол. наук. Тбилиси, 1989. С. 19.
- ↑ Цитатинабиялъул гъалатӀ:Мекъаб тег
<ref>; мурад баян гьабун хъвалеб:0-лъе текст бихьизабун гьечІо