Туркия: Версиязда гьоркьор батӀалъиял
Контент гилдана Контент жубана
Нет описания правки |
|||
Мухъ 53:
2000 соналъ Турциялъул Жумгьурияталъе щвана [[Европаялъул цолъи|Евроцолъиялъул]] гІахьалчи-пачалихълъун лъугьине кандидат-пачалихъалъул официалияб статус. Турция ккола [[Шималиябгун-атлантикияб къотІиялъул организация|НАТО-ялъул ]]гІахьалчи-пачалихъ 1952 соналдаса бахъун.
== География ==
Мухъ 81 ⟶ 74 :
=== Пайдаял магІданал ===
Туркиялъул ракьалда 100 гІанасеб тайпа [[Пайдаял магІданал|пайдаял магІданазул]] буго. Улкаялда буго гІемерал тайпаби рудаялъул, химиялъул, цІатІаригун-энергетикаялъул гІатІгоял материалазул. ТІолгодунялалъул [[лъамамесед]]алъул нахърателалдаса Туркиялъул бутІа ккола 25 %.
== Гьава-бакъ ==
{{Аслияб макъала|Туркиялъул гьава-бакъ}}
Туркия — цІикІкІунисеб бутІаби мугІруздасан гІуцІараб пачалихъ буго, гьединлъидал гьава-бакъги батІи-батІияб куцалда хисардула гІодоблъабаздаги мугІруздаги. Централиял бутІабазда гьава-бакъ гьоркьохъеб даражаялъул континенталъулаб букІуна, багІарараб ва бакъвараб рииги гІураб куцалда цІорораб хаселги букІуна. Эгей ва Ракьгьоркьохъеб ралъадазул гьава-бакъ хасало цІакъ тамахаб букІуна. ЧІегІералъдал рагІаллъиялдайин абуни гьава-бакъ танкараб, цІадал гІемераб ва хасало цІорораб букІуна. Къиблаябгун-бакъбаккул рахъалдехун гьава-бакъ тропикияб салул авлахъалъулаб букІуна, цІакъ багІарараб риигун.
== Тарих ==
[[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[ГІусманиязул пачалихъ]]алъул бищун гучалда бугеб мех (гІага-шагарго 1680)]]
{{main|Туркиялъул тарих}}
* 25—26 август [[1071]]<ref>{{тІехь |автор= |бутІа= |ссылка часть= |бетІер= Die byzantinischen Kleinchroniken|аслу= |ссылка= |викитека= |жавабчи= Hrsg. von P. Schreiner |басма= |место=Wien |басмаялде бахъвараб бакІ=Verlag der ÖAW |сон=1979 |том=1 |гьумерал=170 |столбцы= |страниц= |серия=Corpus Fontium Historiae Byzantinae |isbn= |тираж= |ref= }}</ref> — [[Малазгирталда къеркьей (1071)|Малазгирталда къеркьей]] (''Маназкерт, Манзикерт'', [[Эрменистан (тарихияб икълим)|тарихияб Эрменистаналъул]] шагьар, гьанже Туркиялъул бакъбаккул рахъалда бугеб [[Муш (ил)|Муш]] икълималда бугеб). [[Алп-Арслан]]ил бетІерлъиялда гъоркь [[Селжукал|туркал-селжуказ]] къвинаруна византиялъулал ва асирлъуде восана византиялъул император [[Роман IV Диоген]].
== Халкъ ==
{{main|Туркиялъул халкъал}}
[[Файл:The friendly people of Cappadocia. Goreme, Central Turkey.jpg|thumb|[[Туркал]]]]
Пачалихъалъул аслияб халкълъун ккола — [[туркал]]. [[ГІусманиязул пачалихъ|ГІусманиязул]] заманалда турказ жододего абулаан "гІусманиял" абун ({{lang-tr|Osmanlı}}).
1927 соналъ тІобитІараб тІоцебесеб халкъалъул хъвай-хъвагІаялда рекъон, Туркия жумгьурияталда гІумру гьабулеб букІун буго {{num|13464564|чияс}}<ref name="автоссылка1">{{cite web |url=https://ekurd.net/mismas/articles/misc2012/9/turkey4166.htm |title= Over 22.5 million Kurds live in Turkey, new Turkish statistics reveal |publisher= ekurd.net |accessdate=2017-01-02 |lang= en}}</ref>, гьездаса {{num|2323359|[[курдал]]}}<ref name="автоссылка1" />, {{num|376000|[[эрмениял]]}}, черкесал, босниял ва и цогидалги.
Кинго улкаялда тІобитІана 12 халкъалъул хъва1-хъвагІай. [[1927 сон]]алдаса бахъун Туркиялъул халкъалъул къадар цІикІкІана 4,4 нухалъ, гІицІго [[1950]] - [[1985 сон]]азда жаниб — 2,5 нухалъ. 2009 соналъ Туркиялъул халкъалъул къадар бахана 72,6 млн чиясде, халкъалъул гъунки 88 чи щибаб км², шагьаразда гІумру гьабулезул бутІа 75,5 %, 15 соналдаса рорчІарал хъвазе-цІализе лъалезул бутІа 88,1 %<ref>[http://lwowich.ucoz.ru/statja_pro_turcija.pdf Турция между западом и Востоком] В. Л. Мартынов, И. Е. Сазонова, 2011</ref>.
Туркиялъул ракьазда цокІалаб гуреб куцалда рикь-рикьун руго халкъал. Бищунго гъункун халкъал руго [[Мармар ралъад|Мармар]] ва [[ЧІегІер ралъад|ЧІегІер]] ралъадазул рагІаллъабазда, ва гьединго [[Эгей ралъад|Эгей ралъдал]] рагІалдехун кколел мухъаздаги. Бищунго халкъ ризаб шагьарлъун ккола — [[Истамбул]], бищун гІадамал дагьаб мухълъун ккола — [[Хаккяри (ил)|Хаккяри]].
=== Эрменал ===
[[Эрменал]] — ккола Туркиялъул [[аслиял халкъал|аслияб халкълъун]], гьез гьабула [[насранияб дин]] ва [[эрменал хъвехъи|эрменал хъвехъилалда]] цебе гьел гІумру гьабун рукІана тарихияб [[БакътІерхьул Эрменистан]]алъул ракьазда ва [[Киликия]]лда. XX гІасруялдаса цебе Туркиялъул ракьазда гІумру гьабун рукІарал эрменазул къадар бахунеб букІана 3 000 000 цІикІкІун эрменав<ref>[http://www.aniarc.am/2015/04/04/the-pre-1895-censuses-in-ottoman-empire/ The Pre-1895 Censuses in Ottoman Empire | Aniarc]</ref>.
=== Сирянал ===
[[Сирянал]] — ккола [[насранияб дин]] гьабулеб Туркиялъул [[аслиял халкъал|аслияб халкълъун]]. Жакъасеб Туркиялъул къиблаябгун-бакъбаккул рахъалдехун, Сириялъулгун ГІиракъалъул гІорхъабазда, XX гІасруялъул авалалда гІумру гьабун рукІана нус аза-азар [[сирянал|сиряназ]], гьесздаса 500 000 цІикІкІун чи чІвана [[ТІоцебесеб дунялалъул рагъ|тІоцебесеб дунялалъул рагъул]] заманаялъ<ref>The Armenian Genocide: Wartime Radicalization Or Premeditated Continuum — Page 272 edited by Richard Hovannisian</ref><ref>[http://commdocs.house.gov/committees/intlrel/hfa28430.000/hfa28430_0f.htm The Plight of Religious Minorities: Can Religious Pluralism Survive? — Page 101 by United States Congress]</ref>. ЧІаго хутІарал сирянал дунялалда рикь-рикьун ана. [[Хаккяри (ил)|Хаккяри]] икълималъул тІолго халкъалдаса сиряназул къадар букІана 43,7 %. Гьел дунялалда рикь-рикьун аралдаса хадуб гьезул минабахъе рахъана курдал.
=== Грекал ===
[[Грекал]]ги ккола [[насранияб дин]] гьабулеб Туркиялъул [[аслиял халкъал|аслияб халкълъун]]. БатІи-батІиял баяназда рекъон, ТІоцебесеб дунялалъул рагъда цебе, жакъасеб Туркиялъул ракьалда гІумру гьабун букІана 2,7 млн. гІунтІарав [[грекал|грекас]]<ref name="komep">{{cite web |url = https://www.komep.gr/2000-teyxos-3/mikrasiatikh-katastrofh-80-xronia-apo-th-synthhkh-ton-sebron |deadlink = yes |title = ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ — 80 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΩΝ ΣΕΒΡΩΝ |accessdate = 2019-11-29 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20180416145131/https://www.komep.gr/2000-teyxos-3/mikrasiatikh-katastrofh-80-xronia-apo-th-synthhkh-ton-sebron |archivedate = 2018-04-16 }}</ref><ref>{{тІехь|автор=Stanford J. |бетІер=History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. 2|239—241}}</ref>. Жакъасеб Турциялда гІумру гьабун руго гІураб къадаралъул [[Грекал-бусурбаби|бусурманал греказ]].
=== Курдал ===
[[Курдал]] — жинца аслияб куцалда [[ислам]] гьабулеб, иранмацІазул халкъ.
1927 соналъул халкъазул хъвай-хъвагІаялда рекъон Туркиялда рукІана 2 323 359 курдав <ref name="автоссылка1" />.
[[Файл:Whirlingdervishes.JPG|thumb|right|Ххенолел [[дервиш]]ал]]
Туркяилад гІемерал соназ, цогидал халкъал турказде сверизабиялъул политика билълъинабулеб букІана. Гьединлъидал, гІага-шагарго миллатазул къадар рикІкІинцин цІакъ захІматаб букІуна. БатІи-батІиял баяназда рекъон Туркиялда ругел курдазул къадар бахуна 10-ялдаса 23 % улкаялъул кинабниги халкъалъул къадаралдаса<ref>{{cite web|title=Turkey - Kurds|url=https://minorityrights.org/minorities/kurds-2/|website = World Directory of Minorities and Indigenous Peoples|accessdate=2017-10-08|lang = en}}</ref>. 8,13 миллион чи вуго курдазул Туркиялда (2014 соналъул баяназда рекъон<ref>{{cite web|url=http://www.ethnologue.com/language/kmr|title=Kurdish, Northern|accessdate=2016-05-03|archiveurl=https://archive.is/DO2RO|archivedate=2016-05-03}}</ref>), ва аслияб куцалда гьез гІумру гьабулеб буго улкаялъул бакъбаккудахун.
=== Крималъул татарал ===
Туркиялда гІумру гьабун буго гІураб къадар крималъул татараз (гІага-шагарго 500 000 - 5 миллионалде щвезегІан)<ref name="iccrimea">[http://www.iccrimea.org/scholarly/jankowski.html Crimean Tatar population in Turkey]</ref>, гьезул аслияб бутІаялъ Туркиялде гьижра гьабуна Россиялъул империялда гъорлъе Крим цІцІаралдаса хадуб, ва гьижра гьаби гьоркьоса къотІичІого цебе инеб букІана XVIII, XIX ва XX гІасрабазда.
=== Кавказалъул халкъал ===
ЦІкІкІараб къадар [[Хьундасеб Кавказ|Шималияб Кавказалъул]] халкъазулги буго Туркиялда (аслияб куцалда гьел ккола, [[Кавказалъул рагъ|Кавказалъул рагъдаса]] хадуб гІурусаз жодорго ватІаназдаса гочинарурал гІадамазул наслаби) — гьезде киназдего турказ гІаммаб куцалда черкесалин абула. Гьездаса руго [[адыгеял|адигал]], [[абазаял|абазинал]], [[абхазал]], [[нугъаял]], [[карачаял]] ва [[балкарал]], [[Дагъистаниял|дагъистаналъул халкъал]] ва хасго [[Турциялъул магIарулал|магIарулал]], [[ингушал|гъалгъаял]], [[гьириял]] ва [[буртиял|чачанал]]. Гьезул гІаммаб къадар бахуна 3 миллион чиясде<ref>{{cite web|title=Turkey - Caucasians|url=https://minorityrights.org/minorities/caucasians/|website = World Directory of Minorities and Indigenous Peoples|accessdate=2017-10-08|lang = en}}</ref>.
=== Туркал ===
[[Туркал]] — ккола Туркиялъул аслияб ва бищун рикІкІен цІикІкІараб миллатлъун. Гьел кІалъала [[Алтаялъул мацІал|алтаялъул мацІазул хъизаналдаса]] [[Тюрказул мацІал|тюрказул гІаркьелалда]] гъорлъе унеб [[Огъузазул мацІ|огъуз къокъаялъул]] мацІалда ва гьез гьабула [[ислам]] дин. Турказул умумул ккола — [[огъузал]], гьелги рачІана жакъасеб Туркиялъул централияб бутІаялде XI гІасруялъул бакьулъ, жакъасеб [[Хъазахъистан]]алъул ракьазда букІараб тарихияб [[Огъузазул пачалихъ]]алдасан. 1453 соналъул 29 маялъ турказ греказухъа бахъана Константинопол (гьанжесеб Истамбул).
1927 соналъ Туркиялда гІумру гьабун букІана 13 464 564 чияс, гьезул цІикІкІунисел рукІана туркал. Жакъасеб Туркиялда халкъалъул къажар бахуна 80 000 000 чиясде, гьесдаса 50 000 000 - 59 000 000 чияс жалго туркаллъун рикІкІунел руго (62 % - 74 %)<ref>{{cite web|author=Milliyet|title=55 milyon kişi 'etnik olarak' Türk|url=http://www.milliyet.com.tr/2007/03/22/guncel/agun.html|accessdate=2011-07-21}}</ref><ref name="KONDA">KONDA Research and Consultancy, {{cite web |title = Social Structure Survey 2006 |url = http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ttya_en.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20101030040406/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ttya_en.pdf |archivedate = 2010-10-30 |deadlink = yes }}</ref><ref>{{cite web|author=Library of Congress – Federal Research Division|title=Country Profile: Turkey|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Turkey.pdf|accessdate=2010-02-06|archiveurl=https://www.webcitation.org/65Bh5xRf0|archivedate=2012-02-04}}</ref><ref>{{cite web|author=CIA|title=The World Factbook|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html|accessdate=2011-07-27}}</ref>
Динияб рахъалъ туркал — ккола бусурбабилъун (чІикІкІунисеб бутІа — хІанапил мазгьабалъул суниял, дагьаб — [[гІалевиял]]).
=== Цоги халкъал ===
ТІадехун рехсарал халкъаздаса батІаго, аслияб куцалда Туркиялъул къиблаябгун-бакъбаккул рахъалдехун гІумру гьабун руго миллионалде гІезе рекІарал [[гІарабал|гІарабаца]]. [[Лазал|Лазазги]] [[хемшинал|хемшиназги]] гІумру гьабун буго аслияб куцалда ЧІегІер ралъдал бакъбаккул рагІаллъабазда. Гьединго улкаялда гІумру гьабун руго [[албанал]], [[хъузхъул|гуржиял]], [[Къажарал|падарал]], [[узбекал]], [[татарал]] ва цогиги гІемерал миллатазул вакилзаби
Туркиялда гьоркьоса къотІичІого гІумру гьабун буго чанго азарго [[ГІурусал|гІурусас]].
== Шагьарал ==
Мухъ 172 ⟶ 219 :
{{БакІКарта~|Турция|lat_deg=40|lat_min=48|lon_deg=29|lon_min=26|background=|mark=purple pog.svg|marksize=8|label_size=75|position=top|label='''[[Гебзе]]'''}}
}}</center>
== Административияб бикьи ==
Мухъ 185 ⟶ 228 :
Росдал магІишаталъул суалал тІорала муниципалитеталъул бетІерас (büyükşehir belediyesi başkanı), гьевин абуни вищула халкъалъ. Мухъазулги (илчеязулги) руго муниципалитетал (belediye) гьезда тІадтаразул хъулухъалде абула мэр-абун (belediye başkanı).
== Сиясияб гІуцІи ==
Мухъ 261 ⟶ 252 :
=== Туркия ва Евроцолъи ===
Гьаб заманаяляда Туркиялъ [[Европаялъул цолъи|Евроцолъиялъулгун]] гьарулел руго кІалъа-ралъаял, Туркияги европаялъул сиясиябгун-экономикияб гІуцІиялда гъорлъе лъугьине.
== Маданият ==
{{main|Туркиялъул маданият}}
=== Дин ===
[[Файл:Haga Sofia RB1.jpg|thumb|250px|Сардилъ гвангъизабураб [[Айя София]]]]
{{main|Туркиялда динал}}
Къануналда рекъон Туркиялда динал пачалихъалдаса батІа гьарун руго ва улкаялъул живав чиясе бокьараб дин гьабизе ихтияралги кьун руго. Улкаялъул цІикІкІунисеб халкъалъ гьабула исламияб дин ва гьел ккола [[хІанапил мазгьаб]]алъул гІадамаллъун. Гьединго гІорхъолъа ун машгьурал руго батІи-батІиял [[тІарикъат]]ал. Аслияб куцалда машгьурал тІарикъатал руго [[Накъшубандияб тІарикъат|накъшубандияб]] ва [[Мевлеви тІарикъат|мевлеви]] тІарикъатал. Руго Туркиялда шапигІил мазгьабалъул гІадамалги, гІемерисел [[курдал]] ккола гьел. ГІемераб къадар мажгитазулги буго улкаялда — 78 000 мажгит.
== Экономика ==
Мухъ 268 ⟶ 267 :
== Туризм ==
== Рагъул къуватал ==
{{main|Туркиялъул рагъул къуватал}}
Туркиялъул рагъул къуватал ({{lang-tr|Türk Silahlı Kuvvetleri}}) ккола — эркенлъи, лъидагобангутІи ва улкаялъул ракьазул кІибикьичІолъи цІунизе цойиде ракІарарал аскарал. 2006 соналъ кьурал баяназда рекъон туркиялъул армиялъул рикІкІен бахуна 514,85 азр. аскариясде<ref>{{cite web |url=http://csis.org/files/media/csis/pubs/060626_asia_balance_powers.pdf |title=The Asian Conventional Military Balance in 2006: Overview of major Asian Powers |accessdate=2010-02-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100210124235/http://csis.org/files/media/csis/pubs/060626_asia_balance_powers.pdf |archivedate=2010-02-10 |deadlink=yes }}</ref>.
Мухъ 300 ⟶ 299 :
{{Ракьдагьоркьосеб ралъдал рагІалда ругел пачалихъал}}
{{ЧІегІер ралъдал рагІалда ругел пачалихъал}}
{{G20}}
{{НАТО}}
| |||