Шумер

Шуме́р (аккад. Šumerû) яги Киэнги (шум. Ki-en-gi(-r)) — Бакъдасеб Месопотамиялъул гьанжесеб ГӀиракъалъул территориялда бугеб некӀсияб сверухълъи. XIX гӀасруялда гьеб сверухълъиялъул цӀаралда рекъон гIелмиял цIех-рехал гьабулел чагӀаз шумер мацӀалде ги гьелда кӀалъалел халкъае шумеразе кьуна цӀар. Цо-цо мехалъ жибго шумеразул цивилизациялда ги гьелда дандекколеб шумеразул мацӀалъул тӀибитӀиялъул территориялда (Аккад сверухълъиги рикIкIун) Шумер абула. НекӀсияб Месопотамиялда цудунаб резил гӀасруялъул мехалда Шумер букӀана бетӀераб сверухълъун: гьелӀа рукӀана нексӀиял шагьарал-хӀукуматал: Ур, Урук, Лагаш, Ниппур, Ларса ги гьединго цогидал.

НекӀсияб Бабилоналъул картаялда бугеб Шумер ги Аккад сверухълъаби

Шумер Аккад, Ассирия

Этноним

«Шумер» абураб цӀар аккад мацӀалдаса лӀугьураб буго (аккад. Šumerû); шумеразул сверухълъиялъул цӀар ккола «Киэнги(р)».

Аккадалъулаб «Шумер» абураб цӀар тӀоцебе лъалеб рехсей Аккад пачахъе Римушил бетӀерлъи гьабиялде хурхунеб буго (XXIII н. э. щ.). «Шумер» абураб цӀаралъул этимология дагӀбаяб буго. А. Фалькенштейнаялда рекъон шум. Šumerû релълъинабун гьабулеб буго аккад. Ki-en-gi(-r) (Киэнги(р)), мухӀканго абуни диалектияб цӀаралъул форма. И. М. Дьяконовица гьесда дандечӀун бихьизабуна k > š буссинабиялъул ракӀчӀарал нугӀлъиял гьечӀолъуда ги цӀех-рех гьабизе кьуна Ki-en-gi абураб хъвай KI.EN.GI гӀуцӀараб идеограмма гӀадин рикӀкӀине, Šumer цӀалигун.

Территория

Бакъдасеб Месопотамиялъул бакъдасеб ги гьоркъохъеб бутӀа Шумер сверухълъиялъ ккун букӀана. Шумералда гьоркьобе унаан Ниппур шагьаралдаса бакъдасеб рахъалда ругел Бакъдасеб Месопотамиялъул шагьарал (гьезда гьоркьоб жибго Ниппурги). Шагьарал рукӀана Тигралъул ги Ефраталъул гIурумухъккун гӀебеде, гьезул гӀаркьелабазда яги батӀатӀураб каналазда.

БетӀербахъи гьабулел чагӀи

3леб н. э. щ. азарсонида сверухълъиялда цӀикӀкӀарал бетӀербахъи гьабулел чагӀи рукӀана шумерал (жидедаго абулеб цӀар: чӀегӀер бутӀрулал (шум. sag-gig, саг-ги́г, аслияб магӀана «чагӀи» ккола). ТӀоцебе династияб мехалъул ги III-леб Ура династиялъул эпохаялъул цӀикӀкӀарасеб хъвавул иццал хъван рукӀана шумер мацӀалда. Шумеразулгун мадугьалихъ бетӀербахъи гьабулел рукӀана семит мацӀалда кӀалъалел аккадалги, гьединаб жидедаго абулеб цӀарги букӀараб (аккад ṣalmat-qaqqadim, ца́льмат-ка́ккадим). Гьезул букӀараб батӀалъи лъикӀго бихьулеб букӀинчӀо; гьаб бакӀалда бодулаб бикьи тӀокӀлъаан: «Ур шагьаралъул чагӀийилан», «Кишалъул чагӀийилан» ги гь. ц. 3леб н. э. щ. азарсонида бакьулӀ Аккад пачалъи гӀуцӀараб мехалъ рукӀа-рахъиналда шумер мацӀ цӀакъ хехго аккадалъ хисизе байбихьана. 2леб н. э. щ. азарсонидаса Бакъдасеб Месопотамиялъул цогояб аккад мацӀалда кӀалъалеб халкъалъе — шумеразул ги аккадазул наслуязе — бабилонал абураб цӀарги чӀезабун буго, титул «Шумералъул ги Аккадалъул пача» бабилоназул пачабазги босун буго.

Шумеразул цивилизация

Шумер ккола бищун некӀсияб цивилизациялъул цояб. Америкалъулаб цӀех-рех гьабулев нухмалъухъанас С.Н. Крамерица абулеб буго шумерал тӀоцебесеб цивилизация бугилан ги гьесда кколаан Шумералдаса история байбихьулаан. Шумераз гӀемерал жал ургъун бахъун бугин абула, масала гьакибер, хъвай-хъвагӀай, лъалъаяб система, росдал тӀагӀел, щагIил гор ги пиво гьабицин, хӀо мухӀканго лъалеб гьечӀо букӀарабали гьел гьекъезежал структуралда рекъон цӀикӀкӀун кӀватӀараб мехтилал гьекъелалда. Шумер мацӀалда Месопотамиялдаса бищун некӀсиял мухӀканго цӀализе кӀолеб хъвай-хъвагӀаял гьарун рукӀана; гьезда хъван букӀана тӀоцебесеб династиялъул гIага-шагарго ги, батила, протохъвавул мехалъулги киналго иццал.

Гьединго ралагье

• Шумерал
• Аккад (сверухълъи)
• НекӀсияб Месопотамиялъул история
• Месопотомиялда тӀоцебе династиялъул мех
• III Ура абураб династия

Линкал

• Ancient Sumer History — The History of the Ancient Near East Electronic Compendium
• Iraq’s Ancient Past — Penn Museum
• Дьяконов И. М.: О площади и составе населения шумерского «города-государства». «Вестник древней истории». 1950. 2. С. 77—93. (хвараб регӀел) (недоступная ссылка)

География

• Map of The Fertile Crescent
• The History Files Ancient Mesopotamia

МацӀ

• Sumerian Language Page, perhaps the oldest Sumerian website on the web (it dates back to 1996), features compiled lexicon, detailed FAQ, extensive links, and so on.
• ETCSL: The Electronic Text Corpus of Sumerian Literature has complete translations of more than 400 Sumerian literary texts.
• PSD: The Pennsylvania Sumerian Dictionary, while still in its initial stages, can be searched on-line, from August 2004.
• CDLI: Cuneiform Digital Library Initiative a large corpus of Sumerian texts in transliteration, largely from the Early Dynastic and Ur III periods, accessible with images.