Армен алипба

Армя́н алипба — армян мацӀалъул гьаркьазулаб хъвай-хъвагӀи, жиб 405–406 саназда гӀалимчи ва рухӀанияв Месроп Маштоцица гӀуцӀараб; XI гӀасруялда алипалде тӀаде жубана кӀиго хӀарп Օ и Ֆ^{[Комм 1]}.

1600-ялдаса цӀикӀкӀун соналда жаниб армян алипба буго хӀалтӀизабулеб кӀудияб хис-бас гьабичӀого^[1].

Алипба


НекӀсияб армян хъвай-хъвагӀи. V–VI гӀ.	Вехамор Инжил, VII ва IX гӀасрабазда гьоркьоб.	1193 соналъул хъвай-хъвагӀи. Уолтерсалъул гьунарияб музей	VII гӀасруялъул хъвай-хъвагӀи. Гетти Музей

ХӀарп	ХӀарпалъул цӀар					Абулеб къагӀида (ХФА)			Транслитерация		Тархазулаб магӀна
	ГӀадатаб орфография	ЦӀигьабураб орфография	Абулеб къагӀида			Классикияб	Бакъбаккул	БакътӀерхьул	Классикияб	ISO 9985
	ГӀадатаб орфография	ЦӀигьабураб орфография	Классическияб	Бакъбаккул	БакътӀерхьул	Классикияб	Бакъбаккул	БакътӀерхьул	Классикияб	ISO 9985
Ա ա	այբ		[aɪb]		[aɪpʰ]	[ɑ]			a		1
Բ բ	բեն		[bɛn]		[pʰɛn]	[b]		[pʰ]	b		2
Գ գ	գիմ		[gim]		[kʰim]	[g]		[kʰ]	g		3
Դ դ	դա		[dɑ]		[tʰɑ]	[d]		[tʰ]	d		4
Ե ե	եչ		[jɛtʃʰ]			[ɛ], в начале слова [jɛ]¹			e		5
Զ զ	զա		[zɑ]			[z]			z		6
Է է	է		[e]	[ɛ]		[e]	[ɛ]		ē	ê	7
Ը ը	ըթ		[ətʰ]			[ə]			ə	ë	8
Թ թ	թօ	թո	[tʰo]			[tʰ]			t‘		9
Ժ ժ	ժէ	ժե	[ʒɛː]	[ʒɛ]		[ʒ]			ž		10
Ի ի	ինի		[ini]			[i]			i		20
Լ լ	լիւն	լյուն	[lʏn]²			[l]			l		30
Խ խ	խէ	խե	[χɛː]	[χɛ]		[χ]			x		40
Ծ ծ	ծա		[tsɑ]	[tsɑ]	[dzɑ]	[ts]	[ts]	[dz]	c	ç	50
Կ կ	կեն		[kɛn]	[kɛn]	[gɛn]	[k]	[k]	[g]	k		60
Հ հ	հօ	հո	[ho]			[h]			h		70
Ձ ձ	ձա		[dzɑ]		[tsʰɑ]	[dz]		[tsʰ]	j		80
Ղ ղ	ղատ		[ɫɑt]	[ʁɑt]	[ʁɑd]	[l], or [ɫ]	[ʁ]		ł	ġ	90
Ճ ճ	ճէ	ճե	[tʃɛː]	[tʃɛ]	[ʤɛ]	[tʃ]	[tʃ]	[ʤ]	č	č̣	100
Մ մ	մեն		[mɛn]			[m]			m		200
Յ յ	յի	հի	[ji]	[hi]		[j]	[h]³, [j]		y		300
Ն ն	նու		[nu]			[n], [ŋ]			n		400
Շ շ	շա		[ʃɑ]			[ʃ]			š		500
Ո ո	ո		[o]	[ʋɔ]		[o], в начале слова [ʋɔ]⁴			o		600
Չ չ	չա		[tʃʰɑ]			[tʃʰ]			č‘	č	700
Պ պ	պէ	պե	[pɛː]	[pɛ]	[bɛ]	[p]	[p]	[b]	p		800
Ջ ջ	ջէ	ջե	[ʤɛː]	[ʤɛ]	[tʃʰɛ]	[ʤ]		[tʃʰ]	ǰ		900
Ռ ռ	ռա		[rɑ]		[ɾɑ]	[r]		[ɾ]	r̄	ṙ	1000
Ս ս	սէ	սե	[sɛː]	[sɛ]		[s]			s		2000
Վ վ	վեւ	վեվ	[vɛv]			[v], [ʋ]			v		3000
Տ տ	տիւն	տյուն	[tʏn]	[tʏn]⁵	[dʏn]	[t]	[t]	[d]	t		4000
Ր ր	րէ	րե	[ɹɛː]	[ɾɛ]⁶	[ɾɛ]	[ɹ]	[ɾ]		r		5000
Ց ց	ցօ	ցո	[tsʰo]			[tsʰ]			c‘		6000
Ւ ւ	հիւն	վյուն	[hʏn]			[w]	[v]⁸		w		7000
Փ փ	փիւր	փյուր	[pʰʏɹ]⁹		[pʰʏɾ]	[pʰ]			p‘		8000
Ք ք	քէ	քե	[kʰɛː]	[kʰɛ]		[kʰ]			k‘		9000
Եվ/և	և	և	[ev]	[ev]		[ev]	[ev]	[ev]	ev	ev	-
Օ օ	օ		[o]			[o]			ô	ò	-
Ֆ ֆ	ֆէ	ֆե	[fɛː]	[fɛ]		[f]			f		-
ХӀарп	ГӀадатаб орфография	ЦӀигьабураб орфография	Классикияб	Бакъбаккул	БакътӀерхьул	Классикияб	Бакъбаккул	БакътӀерхьул	Классикияб	ISO 9985	Тархазулаб магӀна
	ГӀадатаб орфография	ЦӀигьабураб орфография	Абулеб къагӀида			Классикияб	Бакъбаккул	БакътӀерхьул	Классикияб	ISO 9985
	ХӀарпалда цӀар					Абулеб къагӀида (ХФА)			Транслитерация

Абулеб къагӀида бакъбаккулармян^ⓘ ва бакътӀерхьулармян^ⓘ.

Таблицаялъе баянал

ТӀахъваялъулаб «h» ([ʰ]) гьаракьалъ гьаниб бихьизабулеб буго аспирация; апострофалъ ([’]) — эйективиял рагьукъал.

РагӀул байбихьуда — ye /jɛ/, хутӀарал бакӀазда — e /ɛ/. Гьелъие гӀиллалъун ккола y /j/ рагӀижубаялда тагӀин, мисалалъе, եղբայր (ełbayr, /jɛʀˈbajɹ/ «брат», но մորեղբայր (morełbayr, /moɹɛʀˈbajɹ/ «эбелалъул вац»).
Орфографиялъе реформа гьабун хадуб, լ хӀарпалъул цӀар абулеб къагӀида буго [lyun].
ГӀицӀго гӀадатаб орфографиялда рагӀул яги морфемаялъул байбихьуда.
Байбихьул позициялда — vo /ʋɔ/, хутӀарал бакӀазда — o /o/. /v/ гьаракь тӀагӀуна рагӀи жубалаго, мисалалъе, որդի (ordi, /ʋɔɾˈtʰi/ «вас», амма քեռորդի (k‘eṙordi, /kʰeroɾˈtʰi/ «эбелалъул рахъалдаса имгӀаласул вас»).
Реформа гьабураб алипбаялда տ хӀарпалъул цӀар абулеб [tjun].
Практикаялда гӀицӀго Ираналъул эрменияз абула [ɹ]; Эрменистаналда бакъбаккул эрмениязул мацӀалда [ɹ] (ր) сверун буго [ɾ] гьаракьалде.
Реформа гьабураб орфографиялда гьеб хӀарп хисана <ու> дандбаялъ, жиб [u] гӀадин абулеб.
Гӏемерисеб цӀалула /v/ гӀадин, амма руго цо-цо гьоркьоса рахъиял. Грабаралда աւ , жинда хадуб рагьукъаб бугони, цӀалула /au/ гӀадин, мисалалъе, աւր (awr, /auɹ/, «къо»). Гьоркьохъел гӀасрабазда гьеб рагӀи абулеб къагӏида лъугьана /oɹ/ ва XIII гӀасруялдаса хъвалеб буго օր (ōr) Ու цадахълъел (байбихьуда /ov/ яги /ou/ гӀадин цӀалулеб букӀараб) сверана /u/ гьаракьалде; իւ цадахълъел (iw) цӀалул /ju/ гӀадин (реформа правописания в Армян ССР-алда орфографиялъул реформаялъ իւ хисина յու цадахълъеналде).
Реформа гьабураб алипбаялда փ хӀарпалъул цӀар цӀалулеб къагӀида буго [pʰjuɾ].

Рагьукъал

Жидер рагьукъал данделъей зирарал — гъугъал бугел гьанжесел индоевропаялъулал мацӀазул гӀемерисезде данде ккун, армян системаялда бугеб щуго гьединаб жуталде тӀаде бачӀуна жеги лъабабилеб

Гьедин 15 рагьукъалъ гӀуцӀула лъабутӀаяб парадигма:

	зирараб аспиратикъаб		гъугъаб аспиратикъаб		гъугъаб аспиратияб
1	բ	b	պ	p	փ	Error: {{IPA}}: unrecognized language tag: p
2	գ	ɡ	կ	k	ք	Error: {{IPA}}: unrecognized language tag: k
3	դ	d	տ	t	թ	Error: {{IPA}}: unrecognized language tag: t
4	ձ	Error: {{IPA}}: unrecognized language tag: d	ծ	Error: {{IPA}}: unrecognized language tag: t	ց	Error: {{IPA}}: unrecognized language tag: t
5	ջ	Error: {{IPA}}: unrecognized language tag: d	ճ	Error: {{IPA}}: unrecognized language tag: t	չ	Error: {{IPA}}: unrecognized language tag: t

Ишарабазул регистр

Армян алипба ккола жинда жаниб хӀарпал бетӀераздеги мухъалъулаздеги бикьулеб ункъго алипбаялъул цояб (хутӀараб лъабго алипба буго латиница, кириллица ва грек алипба).^[2]

Алипба цебетӀеялъул тарих

Армян хъвай-хъвагӀи (мозаика). VII гӀасруялъул 2-леб бащалъи

Армян алипба гӀуцӀана Месроп Маштоцица 405 соналъ. Байбихьудасан алипбаялда букӀана 36 хӀарп, гьезул анкьгоялъ рихьизарулаан рагьарал гьаркьал, 29-ялъ — рагьукъал. Алипба гӀуцӀун буго мацӀалъул фонетика мухӀканго бичӀчӀиялда^[1]. XI гӀасруялда алипбаялде тӀаде жубана кӀиго хӀарп: рагьараб «Օ» ва рагьукъаб «Ֆ»^{[Комм 1]}. Гьелде щвезегӀан «Օ»-ялъул бакӀалда хӀалтӀизабулаан Ӏ «աւ», «Ֆ»-ялъул бакӀалда — «փ».

К. В. Треверил пикруялда рекъон, армян хъвай-хъвагӀи гӀемерисеб рахъалъ гӀуцӀун буго арамеязулаб хъвай-хъвагӀиялъул аслуялда^[3] Х. Сигнес Кодоньер, гуржи ва армян алипбаялъул тартибалъул типологияги данде ккун, вачӀана армян алипбаялъул модельлъун гуржи алипба букӀине бегьулин абураб пикруялде^[4].

Гьединго бл.

Комментариял

^ ^a ^b օ хӀарп хӀалтӀизабиялъул тӀоцебесеб мисал буго 1046 соналдаса փափագանօք рагӀулъ, ֆ хӀарпалъул тӀоцебесеб мисал 1037 соналдаса Մուֆարզինն цӀаралда

ХІужаби

^ ^a ^b Армения в III—IV веках // Всемирная история. — Т. 2, гл. XXV.
^ Строчные буквы // Собаки — Струна. — М. : Советияб энциклопедия, 1976. — С. 595—596. — (КӀудияб советияб энциклопедия : [30 т.] / асл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 24, кн. I).
^ К. В. Тревер. Очерки по истории культуры древней Армении (II в. До н. э.—IV в. Н. э.). — М.-Л.: Издательство АН СССР, 1953. — Гь. 99.
^ New alphabets for the Christian nations. Frontier strategies in the Byzantine Commonwealth between the 4th and 10th centuries, in A. De Francisco Heredero – D. Hernández de la Fuente (eds.), New Perspectives on the Late Roman Eastern Empire, Newcastle upon Tyne, Cambridge Scholars Pub. 2014. Стр. 136-137: «That is, every new sign created in Georgian was put at the end of the alphabet in order to preserve the original structure of the authoritative Greek model. The case of Armenian and Albanian was different. The Armenian inserted many new letters at different points, completely altering the numerical value of the original Greek letters. Thus, for instance, whereas omicron and pi were used for the numbers 70 and 80 in Greek and the corresponding Georgian signs retain this numerical values, the corresponding Armenian letters were already used for the high numerical values 600 and 800 (700 being even taken by a new Armenian letter without correspondence in Greek). The Albanian altered the Armenian order even more, but was based on it. This typology conferred plausibility to the invention of the Albanian from the Armenian and confirmed the account of the Life of Mesrop, although we can surmise that the inventor, rather than Mesrop himself, could have been the Albanian Benjamin who is mentioned to have come to Armenia to get letters for his people. However, in the case of the Georgian, this same analysis obliges us to rule out the possibility that this alphabet was based on Armenian, for Armenian departed from the Greek model that was faithfully preserved in the Georgian. Now, the contrary appears to be possible, that is, Georgian, which closely followed the Greek pattern, provided the model for Armenian. This is all the more plausible because there are common characteristics in the Georgian and the Armenian letters that could not have arisen independently from each other and that are easily explained if both alphabets were somehow related».

[orthography-1] օ хӀарп хӀалтӀизабиялъул тӀоцебесеб мисал буго 1046 соналдаса փափագանօք рагӀулъ, ֆ хӀарпалъул тӀоцебесеб мисал 1037 соналдаса Մուֆարզինն цӀаралда

[кн._2,_гл._XXV-2] Армения в III—IV веках // Всемирная история. — Т. 2, гл. XXV.

[bse-3] Строчные буквы // Собаки — Струна. — М. : Советияб энциклопедия, 1976. — С. 595—596. — (КӀудияб советияб энциклопедия : [30 т.] / асл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 24, кн. I).

[4] К. В. Тревер. Очерки по истории культуры древней Армении (II в. До н. э.—IV в. Н. э.). — М.-Л.: Издательство АН СССР, 1953. — Гь. 99.

[5] New alphabets for the Christian nations. Frontier strategies in the Byzantine Commonwealth between the 4th and 10th centuries, in A. De Francisco Heredero – D. Hernández de la Fuente (eds.), New Perspectives on the Late Roman Eastern Empire, Newcastle upon Tyne, Cambridge Scholars Pub. 2014. Стр. 136-137: «That is, every new sign created in Georgian was put at the end of the alphabet in order to preserve the original structure of the authoritative Greek model. The case of Armenian and Albanian was different. The Armenian inserted many new letters at different points, completely altering the numerical value of the original Greek letters. Thus, for instance, whereas omicron and pi were used for the numbers 70 and 80 in Greek and the corresponding Georgian signs retain this numerical values, the corresponding Armenian letters were already used for the high numerical values 600 and 800 (700 being even taken by a new Armenian letter without correspondence in Greek). The Albanian altered the Armenian order even more, but was based on it. This typology conferred plausibility to the invention of the Albanian from the Armenian and confirmed the account of the Life of Mesrop, although we can surmise that the inventor, rather than Mesrop himself, could have been the Albanian Benjamin who is mentioned to have come to Armenia to get letters for his people. However, in the case of the Georgian, this same analysis obliges us to rule out the possibility that this alphabet was based on Armenian, for Armenian departed from the Greek model that was faithfully preserved in the Georgian. Now, the contrary appears to be possible, that is, Georgian, which closely followed the Greek pattern, provided the model for Armenian. This is all the more plausible because there are common characteristics in the Georgian and the Armenian letters that could not have arisen independently from each other and that are easily explained if both alphabets were somehow related».

[Комм 1]

[1]

[2]

[3]

[4]