Авар мацӀалъул романизация
Ава́р рома́низация ккола авар мацӀалъул кӀалъавулги хъвавулги формаби латин хъваялдалъун бихьизаби. 1928–1938 соназда авар хъвай-хъвагӀи букӀана латин графикалда, нахъа гьебги хвезабун, билӀинабуна кириллияб. Официалаб романизация авар мацӀалъул жакъа къоялъ гьечӀ. Латин хӀарпаздалъун авар мацӀ хъван бихьизабизе буго чанго транскрипционияб система, интернационалаб фонетикияб алфабет гӀадаб, жиб гӀелмияб хӀалтӀизабиялъе.
История
хисизабизе
1928 Сонил февралалда, Дагъистаналъул АССРалъул обкомалъулги Совнаркомалъулги 2-абилеб цогьабураб пленумалда масъала лъуна республикалъул халкъазе, гьезулӀго аваразеги, латин алфабетал рахъизе. Гьебго соналъ алфабет гӀуцӀана ва тасдикъ гьабуна. Дагестанской АССРалъул централаб комитеталъул лъазабиялда рекъон, 1930 сонил 1 октобралдаса нахъе латинлъизабураб авар алфабет лӀугьана официалал сферабазда цохӀоги бугеб хӀалтӀизабизеги бегьулеблъун.[1]
ТIоцебесеб латинаб алфабеталъул рукIинчIо бетIерал хIарпал, жибго алфабет букIана хадусеб куцалда:[a][2]
- a
- b
- c
- ꞓ
- d
- e
- g
- ƣ
- h
- ħ
- ⱨ
- i
- j
- k
- ⱪ
- l
- ᶅ
- ꝉ̡
- m
- n
- o
- p
- q
- ꝗ
- r
- s
- ş
- ꞩ
- t
- ƫ
- u
- v
- x
- ҳ
- ӿ
- z
- ʐ
- ƶ
- ’
1932 соналъ алфабеталда гьабуна хиса-баси: тIаде журана бетIерал ва ⟨F⟩, ⟨Ç⟩ хIарпал, гьоркьоса бахъана 
, гьеб куцалда хӀалтӀизабулаан 1938 сониде щвезегӀан.[3]
- A a
- B b
- C c
- Ç ç
- D d
- E e
- G g
- Ƣ ƣ
- H h
ħ- Ⱨ ⱨ
- I i
- J j
- K k
- Ⱪ ⱪ
- L l
- Ļ
- Ꝉ
- M m
- N n
- O o
- P p
- F f
- Q q
- Ꝗ ꝗ
- R r
- S s
- Ş ş
- Ꞩ ꞩ
- T t
- Ҭ
- U u
- V v
- X x
- Ҳ ҳ
- Ӿ ӿ
- Z z
- Ⱬ ⱬ
- Ƶ ƶ
- '
1936 соналъ профессор Жироквас гӀуцӀараб Аварско-русский словарь-алда бугеб алфабеталда /t͡ɬː/ гьаркь бихьизабула латин ⟨Ł⟩ хӀарпалъ. Базияб латин алфабеталъул авар хъвавулӀ хӀалтӀизарулароан ⟨W⟩, ⟨Y⟩, тӀадеги къваригӀунел хӀарпал гьару́н рукӀана гӀадатаздаса гъоркь диакритикал лъун.[b] КӀирекъарал хӀарпал рукӀана хадусел:[4]
- cc
- c̨c̨
- kk
- k̨k̨
- l̨l̨
- ss
- ꞩꞩ
- s̨s̨
- xx
- z̨z̨
Транскрипциониял cистемаби
хисизабизеТранскрипциялъул системаби хӀалтӀизарула мацӀалда ругел фонемаби роцӀцӀинарун рихьизаризе, эзул мурад ккола гьаркьазул куц-мухъ кӀванагӀан дурус бихьизаби. Авар мацӀалъе буго чанго гьединаб система.
Интернационалаб фонетикияб алфабет
хисизабизеИнтернационалаб фонетикияб алфабет, къокъго ИФА, ккола цӀар араб ва бищун гӀатӀид билӀараб гьанжесеб фонетикияб алфабет. Гьеб хӀалтӀизабула практикияб алфабет гӀадин ругелщинал мацӀазе. ИФАлъ рес кьола авар фонологиялъул щибаб гьаракьги элъул рижаги: абул куц, хӀалуцин, лабиаллъи — бихьизабизе.
Рагьарал гьаркьаз хӀалтӀизарула латин алфабеталъул ⟨a, e, i, o, u⟩ хӀарпал. Гьел гьаркьазул цо-цо назаллъи бугелъул, эб бихьизабула хӀарпалда тӀад хьвархьвач лъун (◌̃): ⟨ẽ ũ⟩.
Базияб латиналъул авар ИФАлда руго хадусел: ⟨b, d, f, h, j, k, l, m, n, p, r, s, t, w, x, z⟩. ИФАлъул транскрипциялда хӀалтӀизабула мухъилаб ⟨g⟩ хӀарпалъул цотӀалаябилан абулеб форма ɡ, кӀитӀалаяб форма g букӀине бегьула алтернативалъун; амма киналго шрифтазда гуро гьел формаби ратӀа рахъулел. Цогидал гьаркьазе хӀалтӀизарула батӀиял симболал: ⟨ʔ, ʃ, ʒ, ɬ, χ, ʁ, ħ, ʕ, ɫ⟩. Гьел киналго симболаз рихьизарула гӀадатал рагьукъал хӀарпал. Аффрикатал рихьизарула эл гӀуцӀарал плозивалги фрикативалги цадахъ кӀармида гъоркь хъван, мисалалъе, ⟨t͡s, t͡ʃ⟩.
| ИФА | ʔ | ʃ | ʒ | ɬ | χ | ʁ | ħ | ʕ | ɫ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Кириллияб | ъ | ш | ж | лъ | х | гъ | хӀ | гӀ | л |
Рагьукъазул кӀиабизесеб артикулацияги интенсивлъиги бихьизабизе хӀалтӀизарула диакритикалги цогидал симболалги.
| Симбол | ГӀадатал | Аффрикатал | |
|---|---|---|---|
| ◌ː | ХӀалуцин | sː ʃː ɬː χː | t͡sː t͡ʃː t͡ɬː k͡xː q͡χː |
| ◌ʼ | Эйектив | pʼ tʼ kʼ | t͡sʼ t͡ʃʼ |
| ◌ʷ | Лабиаллъи | dʷ tʷ ɡʷ kʷ ʔʷ sʷ ʃʷ ɬʷ xʷ χʷ ħʷ ʕʷ |
t͡sʷ t͡ʃʷ |
Латералабги, велариябги, увулариябги бакӀалъул аффрикатал стандарталда кидаго рукӀуна хӀалуцараллъун. ТӀадеги артикулация бугел интенсивиял аффрикатал рихьизарула чанго симбол цадахъ хӀалтӀизабун.
| Интенсивиял эйективиял | t͡sːʼ t͡ʃːʼ t͡ɬːʼ k͡xːʼ q͡χːʼ |
| Интенсивиял лабиаллъарал | t͡ɬːʷ k͡xːʷ q͡χːʷ |
| Интенсивиял лабиаллъарал эйективал | t͡sːʷʼ t͡ʃːʷʼ t͡ɬːʷʼ k͡xːʷʼ q͡χːʷʼ |
| ИФА | t͡s | t͡sʼ | t͡ʃ | t͡ʃʼ | t͡ɬː | t͡ɬːʼ | k͡xː | k͡xːʼ | q͡χː | q͡χːʼ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Кириллияб | ц | цӀ | ч | чӀ | лӀ | кь | кк | кӀкӀ | хъ | къ |
Кавказиял мацӀазул транскрипция
хисизабизеКавказиял мацӀазул транскрипционияб система хас гьабун эл мацӀал хъвазе бахъараб система, жиб Сергей Старостиница A North Caucasian Etymological Dictionaty-ялдаги, гьединго Бабилалъул си баяназулаб базалда хӀалтӀизабулеб. Элъул кьучӀда буго Кибрикилги Кодзасовасулги транскрипция,[5] Старостиница тӀаде гьарурал кӀвар бугел модификациябигун.[6]
- a
- b
- c
- c:
- ċ
- ċ:
- č
- č:
- č̣
- č̣:
- d
- e
- f
- g
- h
- ħ
- i
- j
- k
- k:
- ḳ
- ḳ:
- l
- ƛ:
- ƛ̣:
- λ
- λ:
- m
- n
- o
- p
- q:
- q̇:
- r
- ʁ
- s
- s:
- š
- š:
- t
- ṭ
- u
- w
- x
- χ
- χ:
- z
- ž
- ʔ
- ʕ
ИФАлъул системалдаса батӀалъиги буго /ɬ/ бихьизабизе хасаб хӀарп ⟨λ⟩[c] букӀин, гӀатӀидго диакритикалги хӀалтӀизари, мисалалъе, гӀадатал гьаркьал рихьизаризе: ⟨č, š, ž⟩, эйективиязе тӀанкӀ диакритик: ⟨ṭ, ḳ⟩. Аффрикатал хъвала цо-цо хӀарпаздалъун, диакритикалгун комбинацияздаги: ⟨с, č⟩. Гьаркьазул интенсивлъи бихьизабула кӀитӀанкӀалъ, ⟨◌:⟩, лабиализация — ИФАлда гӀадин (◌ʷ).
| Симбол | ГӀадатал | Аффрикатал | |
|---|---|---|---|
| ◌: | Интенсивиял | λ: s: š: χ: | c: č: ƛ: k: q: |
| ◌̇ ◌̣ | Эйективиял | ṭ ḳ | c̣ č̣ |
| ◌̇: ◌̣: | Интенсивиял эйективал | — | c̣: č̣: ƛ̣: ḳ: q̇: |
Оксфордалъул система
хисизабизеКавказалъул мацӀазул Оксфордалъулаб кветӀахьида (инглис: The Oxford Handbook of Languages of the Caucasus) кьун буго кавказияб транскрипциялъул дагьалъго батӀияб вариант.[7] Гьенир эйективал рихьизарун руго цадахъ апостроф хъван, мисалалъе, ⟨cʼ, čʼ, kʼ, ƛʼ⟩. ХутӀараб жо буго релълъараб.
Вариантал дандекквей
хисизабизе| Кириллияб алфабет |
ИФА | Старостинил система[6] |
Оксфорд[7] | БукӀараб латин[4] |
|---|---|---|---|---|
| а | a | a | a | a |
| б | b | b | b | b |
| в | w | w | w | v |
| г | ɡ | g | g | g |
| гъ | ʁ | ʁ | ʁ | ƣ |
| гь | h | h | h | h |
| гӀ | ʕ | ʕ | ʕ | h̨ |
| д | d | d | d | d |
| е | e | e | e | e |
| ж | ʒ | ž | ž | ƶ |
| з | z | z | z | z |
| и | i | i | i | i |
| й | j | j | j | j |
| к | k | k | k | k |
| кк | k͡xː | k: | kː | kk |
| къ | q͡χːʼ | q̇: | qʼ | q |
| кь | t͡ɬːʼ | ƛ̣: | ƛ’ | ꝗ |
| кӀ | kʼ | ḳ | kʼ | k̨ |
| кӀкӀ | k͡xːʼ | ḳ: | kːʼ | k̨k̨ |
| л | l | l | l | l |
| лъ | ɬ | λ | ɬ | l̨ |
| лълъ | ɬː | λ: | ɬː | l̨l̨ |
| лӀ | t͡ɬː | ƛ: | ƛ | ł |
| м | m | m | m | m |
| н | n | n | n | n |
| о | o | o | o | o |
| п | p | p | p | p |
| p | r | r | r | r |
| с | s | s | s | s |
| сс | sː | s: | sː | ss |
| т | t | t | t | t |
| тӀ | tʼ | ṭ | tʼ | t̨ |
| у | u | u | u | u |
| ф | f | f | f | f |
| х | χ | χ | χ | x |
| хх | χː | χ: | χː | xx |
| хъ | q͡χː | q: | q | ӿ |
| хь | x | x | x | x̨ |
| хӀ | ħ | ħ | ħ | ħ |
| ц | t͡s | c | c | ꞩ |
| цц | t͡sː | c: | cː | ꞩꞩ |
| цӀ | t͡sʼ | ċ | cʼ | z̨ |
| цӀцӀ | t͡sːʼ | ċ: | cːʼ | z̨z̨ |
| ч | t͡ʃ | č | č | c |
| чч | t͡ʃː | č: | čː | cc |
| чӀ | t͡ʃʼ | č̣ | čʼ | c̨ |
| чӀчӀ | t͡ʃːʼ | č̣: | čːʼ | c̨c̨ |
| ш | ʃ | š | š | s̨ |
| щ | ʃː | š: | šː | s̨s̨ |
| ъ | ʔ | ʔ | ʔ | ʼ |
| -в | ʷ | ◌ʷ | ◌ʷ | -v |
Референсал
хисизабизе- ^ Цо-цо хӀарпал графикалго рихьизаризе кӀоларо, щай гурелъул Юникодалъ кколеб латин хъвавуда эл гьечӀо, эзул бакӀалда гьанир кьун кьун кириллиял хӀарпал, жал визуалго рукӀине кколел рукӀарал латин хӀарпазда релълъарал.
- ^ ДанчӀвала хӀалтӀизарун ругел диакритиказулги батӀалъи, мисалалъе, Жирковасул "Аварско-русский словарь"-алда бугеб авар алфабеталъул хӀарпазе руго хӀалтӀизарун седил яги огонек.
- ^ Бабилалъул си баяназулаб базалда буго бихьизабун ⟨ʎ⟩.
Иццал
хисизабизе- ^ Исаев, М. И. (1979). Языковое строительство в СССР. Москва: Наука. гь. 352.
- ^ debirop, m. (1928). avar alipba. Махач-Кала: ЦК НДА.
- ^ Şahnazarov, Ħ. (1935). Avar alif. Maħac-Ӿala.
- ^ a b Жирков, Л. И. (1936). Аварско-русский словарь. Москва: ОГИЗ РСФСР, 1936. гь. 147.
- ^ Кибрик, А. Е.; Кодзасов, С. В. (1990). Сопоставительное изучение дагестанских языков: имя, фонетика (PDF). Москва: Изд-во МГУ. гь. 364. ISBN 978-5-211-01420-6. Щвей 2025-05-12.
- ^ a b Николаев, С. Л.; Старостин, С. А. (1994). A North Caucasian Etymologocal Dictionary (pdf). Москва: Asterisk Publishers. гь. 15. Щвей 2024-08-01.
- ^ a b Полински, Мария, ред. (2020). The Oxford handbook of languages of the Caucasus [Кавказалъул мацӀазул Оксфордияб квертӀехь]. Oxford handbooks. Оксфорд, Цолъараб Къиралат: Оксфорд университеталъул пресс. гь. 1086. ISBN 9780190690694. LCCN 2020021155.