Европаялъул суверениял пачалихъазул ва чиядрарал территориязул сияхӀ
Европа — анлъго гӀаламалъул бутӀаялдасан цояб ккола. Европаги Азияги данлъун лъугьула Евразия - бищунго гӀемер гӀадамал ругеб ва бищунго цӀикӀкӏараб материк. Европаялъул халалъи — 10 млн км², Европаялда гӀадамазул къадар бахуна — 730 млн чиясде.
Европаялъул пачалихъал рикьула ункъго бутӀаялде: БакътIерхьулаб, Бакъбаккулаб, Хундасеб ва Бакъдасеб. Цо-цо ракьхъвайчагӀаз гьелда тӀад жубала — Гьоркьохъеб. Рагъ ккезехъинаб заманаялъ Европа бикьулаан кӀиго бутӀаялда: БакътIерхьул Европа - капиталистиял пачалихъал, Бакъбаккул Европа — социалистиял пачалихъал.
Кинго Европаялда буго 65 пачалихъ: гьезда гьоркьосан 50 эркенал, 9 эркенлъи щвечӀел ва 6 рикӀкӀинчӀел жумгьуриятал.
Лъабго пачалихъазул — Россиялъул, Туркиялъул ва Хъазахъистаналъул, киналго хӀужабазда рекъон, ракьал руго Европаялдаги Азиялдаги; ва гьединго кӀиго пачалихъ (Азарбижан ва Гуржистан) гӀемерисел гӀурусазул[1][2] ва Бакътӏерхьул Европаялъул[3][4] хӀужабазда рекъон, Азиялъул пачалихъаллъун рикӀкӀуна, амма америкаялъул хӀужабаз бицула буго гьел пачалихъазул цо-цо ракьал Европаялдаги ккола ругин. ТӀубанго Азиялда ругел пачалихъал: Эрменистан[5] ва Кипр Жумгьурият - цо-цо геополитикиял хӀужабаздалъун рикӀкӀуна Европаялъулин[6].
Европаялъул ракьалда буго бищунго кӀудиябги (Россия), ва гьединго бищунго гьитӀинабги (Ватикан) пачалихъал.
Баян кьей
хисизабизе- Пачалихъал рикьун руго цо чанго икълималда, ЦМГIялъул цIаразда рекъон.
- СияхIалда пачалихъал рихьизарун руго алипбаялъул тартибалда.
- Ракь (площадь) бихьизабун буго Ункъбокӏонаб километралдалъун, халкъалъул гъунки цо чи/км², ГIЖП миллиард доллараздалъун ва (ГIЖП халкъалдаса цо чиясе доллараздалъун).
- Пачалихъазул кьерал географияб бугеб бакIалда рекъон: чIинкIиллъиял, ралъдаде раккуларел, ралъдал рагIалда ругел.
- Пачалихъазул кьерал хIукмуялъул низамалда рекъон: конституциялъулаб, парламенталъулаб монархиял, президентасулаб, парламенталъулаб, жубараб республикаби.
Аслиял икълимал
хисизабизеБакътIерхьул Европа
хисизабизеБакътIерхьул Европа — геополитикияб Европаялъул бутӀа. Гьелда гъорлъе уна латин мацӀазул пачалихъал, ва гьединго кельт ва немцазул мацӀазул пачалихъалги. Экономикаялъул рахъалъ бищун цӀебетӀураб икълимлъун ккола гьеб.
Аслиял диназдасан ккола католицизмги протестантизмги. Ахир заманалъ гьениб Исламги лъикӀалан щущан ина буго.
ЦӀар (Киназдаго лъалеб цӀар) |
Байрахъ | Тахшагьар | МацӀ | ГӀарац | Байдан, км² Ракьалда бакӀ |
ГӀадамазул къадар Гъунки |
ГІЖПббб ГІЖП халкъалдаса цо чиясе |
Карта |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Австрия (Австрия жумгьурият) |
Вена | Герман мацІ | Евро | 113 |
83 87191 |
8 206 52436 000 |
279,5||
Белгия (Бельгиялъул Ханлъи) |
Буруссел | Герман; Гьоланд; Паранс |
Евро | 136 |
32 545318 |
10 511 00029,814 |
309,01||
КІудабиритІания[7] (БритIаниялъул ва Шималияб Ирландиялъул Цолъараб Ханлъи) |
Лондон | Ингилис | Стерлингазул фунт | 76 |
244 820247 |
60 776 23830 900 |
1736,377||
Алмания (Алманиялъул Федеративияб Республика) |
Берлин | Герман | Евро | 61 |
357 022231 |
82 310 00031 472 |
2609||
Ирландия[7] (Ирландиялъул Республика) |
Дублин | Ирланд; ингилис |
Евро | 117 |
70 27360,3 |
4 240 00043 600 |
177,2||
Лихтенштейн (Лихтенштейналъул Княжество) |
Вадуц | Герман | Швейцариялъул франк | 189 |
160,4217 |
34 90525 000 |
0,825||
Луксембург (Луксембургалъул ТIадегIанаб Герцоглъи) |
Люксембург | Луксембург; Герман; Паранс |
Евро | 176 |
2586,4183 |
473 00071 400 |
33,87||
Монако (Монакоялъул Княжество) |
Монако | Паранс | Евро | 193 |
1,9518 285 |
35 65627 000 |
0,870||
Гьоланд (Гьоланд Ханлъи) |
Амстердам | Гьоланд | Евро | 131 |
41 526396 |
16 440 13326 096 |
477,4||
Паранс (Парансалъул Республика) |
Париж | Паранс | Евро | 47 |
547 030114 |
61 875 82228 647 |
2230||
Швейцария (Швейцариялъул Конфедерация) |
Берн | Герман; Итал; ретороманияб; Паранс |
Швейцариялъул франк | 132 |
41 290181,4 |
7 489 37030 723 |
230,1
Бакъбаккул Европа
хисизабизеБакъбаккул Европа — геополитикияб икълим, Европаялъул бакъбаккул рахъалдехун кколеб. Ракьалъул гIатIилъиялъул рахъалъ европаялда бищун кIудияб икълим.
Икълим гIуцIцIана Византияб империя тIегьалеб ва цебетIолеб букIараб заманаялда.
Аслияб дин ккола православие ва католицизм. Икълималда хIалтIизабула кириллияб хъвай-хъвагIай (славяназул пачалихъазда) ва латиница.
ЦIар (Официалияб цIар) |
Байрахъ | Тахшагьар | МацI | Валюта | Площадь БакI дунялалда |
Халкъалъул къадар Гъунки |
ГIЖПббб ГIЖП халкъалдаса цо чиясе |
Карта |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Белоруссия (Белоруссия Жумгьурият) |
Минск | Белорус; гIурус |
Белоруссиялъул гъурущ | 83 |
207 60049 |
9 689 80013 864 |
130,8||
Булгъария (Булгъария Жумгьурият) |
София | Булгъар | Лев | 102 |
110 91068,9 |
7 640 24010 677 |
66,113||
Венгрия (Венгрия) |
Будапешт | Венгер | Форинт | 109 |
93 030108 |
10 059 00011 218 |
109,483||
Молдов (Молдова Жумгьурият) |
Кишинёв | Молдов | Молдавиялъул лей | 135 |
33 843111,4 |
3 395 6001 187 |
4,021||
Польша (Польша Жумгьурият) |
Варшава | Полак | Злотый | 68 |
312 685123 |
38 636 15716 600 |
632||
Россия (Россиялъул Федерация) |
Маскав | ГIурус | Россиялъул гъурущ | 1 |
17 098 2428,3 |
143 530 900[8] 16 700[8] |
2380||
Романия (Романия) |
Бухарест | Роман | Романиялъул лей | 78 |
237 50091 |
22 276 05616 800 |
270||
Словакия (Словакия Жумгьурият) |
Братислава | Словак | Евро | 126 |
48 845111 |
5 431 36314 987 |
81,4||
Украина (Украина) |
Киев | Украин | Украиналъул гривна | 43 |
603 70076,9 |
46 314 7368 624 |
337,3||
Чехия (Чехазул Жумгьурият) |
Прага | Чех | Чехиялъул крона | 114 |
78 866129 |
10 241 13818 308 |
187,5
Россиялъул цIикIкIунисеб бутIа Азиялда ккола, кинго гьеб рикIкIуна Бакъбаккул Европаялда гъорлъ, культуриябгун-тарихиял ва цогидалги гIиллабазе гIоло.
Хьундасеб Европа
хисизабизеХьундасеб Европа — геополитикияб икълим, жинца скандинавиялъул ва прибалтикаялъул пачалихъал данде гьарулеб, Европаялъул хьундасеб рахъалдехун кколеб.
Икълим лъугьана нилъер рикІкІеналъул тIоцебесеб азаргосоналъул кIиабилеб бащалъиялда алманиязул колонистазул кьучIалда, ва гьеб халкъалъул гIемерал хаслъаби ирсалъеги щвана.
Икълималда тIобитIарал диналлъун ккола лютеранство ва протестантизмаялъул батIи-батIиял мазгьабал .
ЦIар (Официальное название) |
Байрахъ | Тахшагьар | МацI | Гӏарац | Байдан БакI дунялалда |
Халкъалъул къадар Гъунки |
ГIЖПббб ГIЖП халкъалдаса цо чиясе |
Карта |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Дания (Даниялъул Ханлъи) |
Копенгаген | Дат | Даниялъул крона | 130 |
43 094126,4 |
5 447 08434,700 |
187,977||
Исландия (Исландия) |
Рейкявик | Исланд | Исландиялъул крона | 104 |
103 1253,1 |
316 25240 277 |
12,172||
Норвегия (Норвегия Ханлъи) |
Осло | Норвег | Норвегиялъул крона | 66 |
385 19912 |
4 681 13472 305,6 |
335,3||
Латвия (Латвия Жумгьурият) |
Рига | Латви | Евро | 121 |
64 58935 |
2 266 82212,896 |
29,214||
Литва (Литва Жумгьурият) |
Вильнюс | Литов | Лит | 120 |
65 20055 |
3 483 97215 000 |
49,49||
Финляндия (Финляндиялъул Жумгьурият) |
Хельсинки | Пин; швед |
Евро | 63 |
338 14515,4 |
5 219 73234,819 |
163||
Швеция (Швеция Ханлъи) |
Стокгольм | Швед (де-факто) |
Шведазул крона | 55 |
449 96420 |
9 196 22736 900 |
333,1||
Эстония (Эстония Жумгьурият) |
Таллин | Эстон | Евро | 132 |
46 22729 |
1 340 60221 800 |
26,85
Бакъдасеб Европа
хисизабизеБакъдасеб Европа — геополитикияб икълим, жинца Европаялъул бакъдасеб рахъалда ругел бакъдасел славянал, романиял ва грек мацІазул пачалихъал цо гьабулеб икълим.
Икълим лъугьана НекІсияб Грециялъул заманалда, Нилъер рикIкIеналда цебе гIага-шагарго 2 азарго соналъ цебе. Гьеб ккола Европаялъул бищун хера ва цебегосеб икълимлъун.
ЦIакъго тIоритIарал диналлъун ккола православие ва католицизм.
ЦIар (Официалияб цIар) |
Байрахъ | Тахшагьар | МацI | Гӏарац | Байдан БакI дунялалда |
Халкъалъул къадар Гъунки |
ГIЖПббб ГIЖП халкъалдаса цо чиясе |
Карта |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Албания (Албания Жумгьурият) |
Тирана | Албан | Лек | 139 |
28 748134 |
3 600 5236649 |
21,160||
Андорра (Княжество Андорра) |
Андорра-ла-Велья | Каталан | Евро | 178 |
468154 |
71 82238 800 |
2,77||
Босния ва Гьерсек (Босния ва Гьерсек) |
Сараево | Боснул; серб; хорват |
Босниялъул марка | 127 |
51 19776 |
3 981 23910 715 |
42,998||
Ватикан[9] (Пачалихъ Шагьар Ватикан) |
Ватикан | Латин |
Евро | 234 |
0,441780 |
821— |
—||
Греция (Грециялъулаб Жумгьурият) |
Афинал | Грек | Евро | 94 |
131 99084 |
11 216 70836 983 |
412,521||
Испания[10] (Испаниялъул Ханлъи) |
Мадрид | Испан | Евро | 51 |
504 03090 |
45 200 73733 700 |
1310||
Италия (Италиялъулаб Жумгьурият) |
Рим | Итал | Евро | 71 |
301 318197 |
59 448 16732 319 |
1888||
Македония (Македония Жумгьурият) |
Скопье | Македон | Македониялъул денар | 148 |
25 71379 |
2 038 5147645 |
16,94||
Мальта (Мальта Жумгьурият) |
Валлетта | Малт; ингилис |
Евро | 185 |
3161282 |
402 00023 200 |
9,342||
Португалия[10] (Португалиялъулаб Жумгьурият) |
Лиссабон | Португал | Евро | 109 |
92 391114 |
10 642 83623 464 |
232||
Сан-Марино (Гвангъараб Жумгьурият Сан-Марино) |
Сан-Марино | Итал | Евро | 191 |
61468,6 |
28 11934 600 |
0,904||
Сербия (Сербия Жумгьурият) |
Белград | Серб | Сербиялъул динар | 113 |
88 361115 |
10 150 26510 985 |
81,982||
Словения (Словения Жумгьурият) |
Любляна | Словен | Евро | 153 |
20 27399,6 |
2 023 35828 010 |
48,383||
Хорватия (Хорватия Жумгьурият) |
Загреб | Хорват | Хорватазуо куна | 126 |
56 54281 |
4 453 50016 758 |
74,419||
ЧІегІермегІер (ЧІегІермегІер) |
Подгорица | ЧІегІермегІер | Евро | 160 |
13 81250 |
684 7363800 |
3,443
Хасал икълимал
хисизабизеЕвропаялда бутIаби ругел Азиялъул пачалихъал
хисизабизеЦIикIкIунисеб бутIа Европаялда гъорлъе унарел пачалихъал
ЦIар (Официалияб цIар) |
Байрахъ | Тахшагьар | МацI | Гӏарац | Байдан БакI дунялалда |
Халкъалъул къадар Гъунки |
ГIЖПббб ГIЖП халкъалдаса цо чиясе |
Карта |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Хъазахъистан (Хъазахъистан Жумгьурият) |
Астана | хъазахъ | Хъазахъистаналъул тенге | 9 |
2 724 9006,3 |
17 207 594[11] 13 000[11] |
214,4||
Туркия (Туркия Жумгьурият) |
Анкара | Турк | Туркиялъул лира | 36 |
780 58093 |
71 158 647[12] 14 600[12] |
1026||
Азарбижан (Азарбижан Жумгьурият) |
Баку | Къажар | Азарбижаналъул манат | 112 |
86 600105 |
9 235 000[13] 10 200[13] |
93,02||
Гуржи (Гуржи) |
Туплис | Гуржи | Гуржиялъул лари | 118 |
69 70063 |
4 385 400[14] 5400[14] |
24,51
Цогиязда рарал территориял
хисизабизеСписок территорий, находящихся под управлением другого государства, но официально не входящих в его состав, а также территорий, формально входящих в состав государств, но обладающих особым международным статусом[15] или международной правосубъектностью[16][17][18].
ЦIар (Официалияб цIар) |
Байрахъ | Тахшагьар | Пачалихъ | МацI | Гӏарац | Байдан | Халкъалъул къадар Гъунки |
ГIЖПппс ВВП на душу населения |
Карта |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Гернси (Бейливик Гернси) |
Сент-Питер-Порт | КІудабритІания | Ингилис | Гернсиялъул фунт, Стерлингазул фунт |
78 | 836,3 |
65 57340 000 |
2,59||
Гибралтар (Коронное Владение Гибралтар) |
Гибралтар | КІудабритІания | Ингилис | Гибралтаралъул фунт, Стерлингазул фунт |
6,8 | 4290 |
27 92138 200 |
1,066||
Джерси (Бейливик Джерси) |
Сент-Хелиер | КІудабритІания | Ингилис; паранс |
Джерсиялъул фунт, Стерлингазул фунт |
116 | 760 |
89 30040 000 |
3,6||
ЧІинкІиллъи Мэн (Коронное Владение Остров Мэн) |
Дуглас | КІудабритІания | Мэн; ингилис |
Мэналъул фунт, Стерлингазул фунт |
572 | 131,2 |
80 05835 000 |
2,113||
Фарерал (Фарерские острова[19]) |
Торсхавн | Дания | Парер; дат |
Даниялъул крона | 1399 | 33,1 |
48 22845 250 |
2,2
РикIкIинчIел ва цо-цояз рикIкIарал пачалихъал
хисизабизеТIубанго пачалихъаллъун рикIкIинчIел пачалихъазул сияхI.
ЦIар (ТIубараб цIар) |
Байрахъ | Тахшагьар | ЦМГIялъул член, цоги жиб рикIкIараб яги цо-цояз гурони рикIкIинчIеб пачалихъалъул кверщаликьа бугеб, жиндиего хасаб ракьалъе гIоло дагIба балеб пачалихъ | МацI | Гӏарац | Байдан | Халкъалъул къадар Гъунки |
Карта |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Косово[20] (Косово Жумгьурият) |
Приштина | Сербия | Албан; серб |
Евро | 10 887 | 220 |
2 200 000||
Приднестровье[21] (Приднестроваялъулаб Молдавияб Республика) |
Тирасполь | Молдавия | Молдов; гIурус; украин |
Приднестровьялъул гъурущ | 4163 | 133 |
533 500
Балагье гьединго
хисизабизеПортал «Европа» |
ХIужаби
хисизабизе- ^ "ГӀурусаб ракъхъваялъул гӀуцӀцӀи. А. А. Чибилёв. Европаялъулги Азиялъулги гӀурхъаби: суалалъул тарих ва жакъасел балагьаби. Евразиялъул феномен: цо материкалда кӀиго бутӀа". Архивация оригинал (2013-04-17). Щвей 2014-07-08.
{{cite web}}
: Invalid|url-status=хвараб
(help) - ^ Европа // Академикалда словарал ва энциклопедиял
- ^ Europe (инг.) — Бриттаника энциклопедиялда
- ^ Merriam-Webster's Geographical Dictionary / 1997 г. стр. 97( 1387) ISBN 0877795460, 9780877795469
- ^ Европияб Шураялъул официалияб сайт
- ^ "CIA factbook, 2011". Архивация оригинал (2017-01-08). Щвей 2017-11-13.
{{cite web}}
: Invalid|url-status=хвараб
(help) - ^ a b КІудабритІанияги Ирландияги цодо заманаялда рикIкIуна Шималияб ва БакътIерхьул Европаялда гъорлъ.
- ^ a b "The World Factbook, Russia, 2011". Архивация оригинал (2007-06-12). Щвей 2014-07-08.
{{cite web}}
: Invalid|url-status=хвараб
(help) - ^ Ватикан ккола рухIанияз бетIерлъи гьабулеб монархиялъун, букIаниги гьелъул буго парламентияб монархиялъул гIаламаталги.
- ^ a b Испанияги Португалияги цого заманаялда рикIкIуна Жанубияб ва БакътIерхьул Европаялда гъорлъ.
- ^ a b "The World Factbook, Kazakhstan, 2011". Архивация оригинал (2018-12-24). Щвей 2014-07-08.
{{cite web}}
: Invalid|url-status=хвараб
(help) - ^ a b "The World Factbook, Turkey, 2011". Архивация оригинал (2016-05-27). Щвей 2014-07-08.
{{cite web}}
: Invalid|url-status=хвараб
(help) - ^ a b "The World Factbook, Azerbaijan, 2011". Архивация оригинал (2009-06-10). Щвей 2014-07-08.
{{cite web}}
: Invalid|url-status=хвараб
(help) - ^ a b "The World Factbook, Georgia, 2011". Архивация оригинал (2015-10-16). Щвей 2014-07-08.
{{cite web}}
: Invalid|url-status=хвараб
(help) - ^ напр. Шпицбергенским трактатом
- ^ List of countries, territories and currencies
- ^ см.: Special member state territories and the European Union (Особые территории государств-членов Европейского союза)
- ^ "CIA. The World Factbook". Архивация оригинал (2018-12-14). Щвей 2014-07-08.
{{cite web}}
: Invalid|url-status=хвараб
(help) - ^ По внутренним законам Фарерские острова являются формально частью Королевства Дания, обладающей широкой автономией во всех вопросах, кроме обороны и внешней политики
- ^ Цо-цояз рикIкIараб пачалихъ
- ^ РикIкIинчIеб пачалихъ
Ссылки
хисизабизе- Европаялъул Советалъул Официалияб сайт (гІурус)
- Евроцолъиялъул Официалияб сайт (инг.) ва цогидал ЕЦ мацIал