Ингилис мацӀ
Ингилис мацӀ | |
---|---|
The English language | |
English | |
Абулеб куц | /ˈɪŋɡlɪʃ/[1] |
Регион | Британиялъул чӀинкӀиллъаби (байбихьуда) ТӀолго дунялал |
Этниклъи | Англалгин саксонал (тарихияб къагӀидаялъ) |
КӀалъалел | 360–400 million (2006)[2] КӀиабилеб мацӀ хӀисабалда: 750 млн чиясе; къватӀисеб мацӀ хӀисабалда: 600–700 млн чиясе[2] |
Цесел формаби | |
Ингилисалъул кверзул кодификация (чанго система) | |
Официалаб статус | |
Официалаб мес |
БатӀи-батӀиял гӀуцӀалаби |
МацӀалъул кодал | |
ISO 639-1 | en |
ISO 639-2 | eng |
ISO 639-3 | eng |
Glottolog | stan1293 |
Linguasphere | 52-ABA |
Ингилис мацӀ рахьдалаблъун кколел икълимал
Ингилис мацӀ расмияблъун бугел, амма рахьдалаблъун кколарел икълимал | |
Ингилис мацӀ (инг. English, The English language, ХФА: ˈɪŋɡlɪʃ) ккола гьиндгин европияб хъизаналъул герменияб къокъаялъул бакътӀерхьул германияб мацӀ, жибги тӀоцебе цебесеб гьоркьогӀасрулъиялъул Ингландалъул гӀадамаз бицунеб букӀараб.[3][4][5] Гьелъул цӀар бачӀараб буго некӀсиял герман халкъазул англал абураб халкъаздаса, жал гочун рачӀарал КӀудияб Британиялъул ракьалде, жинде гьанже Ингланд–илан абулеб (Ингракь). КӀиябго цӀар бачӀараб буго Англия абураб Балтик ралъадалда бугеб бащдабчӀинкӀиллъиялдаса. Ингилис бищунго хурхараб буго фриз ва гъоркьасаксон мацӀазда, гьелъул лексикаялдени кӀудияб асар гьабун буго цогидал германиязул мацӀаз, бутӀаккун некӀсияб норвег мацӀалъ (шималияб герман мацӀ), ва гьединго латин ва паранс мацӀаз.[6][7][8]
Ингилис мацӀ цебетӀолеб букӀана 1400-ялдаса цӀикӀкӀун соналъ. Ингилисалъул бищун цересел формабазде, жалги англо-саксоназ V гӀасруялда КӀудияб Британиялде рачӀарал бакътӀерхьул германиял (инвгеон) сверелазул къокъалъун кколел, гӀаммго абула басрияб ингилис мацӀилан. Гьоркьохъеб ингилис байбихьана XI гӀасруялъ норманаз Ингланд бахъиялдаса, гьеб букӀана период инглисалде басрияб паранс мацӀалъ, бутӀаккун жиндирго басрияб норман сверелалдасан асар гьабураб.[9][10] Цебесеб модерн ингилис байбихьана XV гӀасруялдаса хадуб Лондоналда басмаялъул пресс хӀалтӀизабигун, Джеймс къираласул библия басма гьабигун ва кӀудияб рагьаразул хъущтӀигун цадахъ.[11]
Гьанжесеб ингилис тӀибитӀизе байбихьан дунялалда XVII гӀасруялдаса байбихьун Британиялъул империялъул ва Цолъарал Штатазул асаралда гъоркь. Гьел улкабазул басмаяб ва электронияб медиаялъул киналниги тайпабаздасан ингилис лъугьун буго халкъаздагьоркьосеб дискурсалъул бетӀераб мацӀлъунги, гӀемерал икълимазда лингва франкалъунги ва профессионалияб контексталдаги, гӀелму, навигация ва къанун гӀадал.[3] Гьанжесеб ингилисалъул грамматика буго бечедаб инфлективияб морфология ва дандеккун эркенаб рагӀул тартиб бугел тайпадул гьиндгин европиял цогиязда бараб паттерналдаса аслияб хӀалалъ аналитикияб паттерналде, жиндилъ гьитӀинабго инфлекцияги, гӀезегӀан цоккураб субъект–верб–объект (SVO) рагӀул тартибги жубараб синтаксисги бугеб.[12] Гьанжесеб ингилисалъ гӀемерисеб мугъчӀвай гьабула кумекалъул фигӀлабазде ва рагӀул тартибалде журарал заманаби, аспект ва буссинаби бихьизабизе, гьедиго пассивияб конструкциял, интеррогативал (суалиял жумлаби) ва цо-цо негатион (гьечӀолъи) бихьизабизеги.
Ингилис мацӀ буго бищун кӀудияб кӀалъалезул къадаралъул рахъалъги,[13] ва лъабабилеб бищун тӀибитӀараб рахьдал мацӀги, стандартияб син ва испан мацӀаздаса хадуб.[14] Гьеб буго бищун цӀикӀкӀун жиб лъазабулеб кӀиабилеб мацӀ ва хӀалтӀизабула расмияб мацӀ ялъуни кӀиабилеб мацӀ гӀадин 60-гӀанасеб суверенияб пачалихъалда. Ингилис кӀиабилеб мацӀ хӀисабалда лъазабулезул къадар буго гьеб рахьдал мацӀлъун кколезул къадаралдаса цӀикӀкӀараб. 2005 соналде бугеб хӀалалда рекъон, ингилис мацӀалда кӀалъалезул къадар кколеб буго 2 миллиард.[15] Ингилис буго аслияб рахьдал мацӀлъун Цолъараб Къираллъиялда (КӀудияб Британия), Цолъарал Штатазда, Канадаялда, Австралиялда, ЦӀияб Зеландиялда ва Ирландиялда, ккола Сингапуралъул расмияб ва аслияб мацӀлъун, ва гьеб гӀатӀидго хӀалтӀизабула Карибазул территориялда, Африкаялда, Жанубияб Азиялда ва Океаниялда.[16] Гьеб буго Цолъарал Миллатазул ГӀуцӀиялъул, Европаялъул цолъиялъул ва цогидал тӀолгодунялалъулал ва икълимиял халкъаздагьоркьосел организациязул расмиял мацӀазул цояб. Гьеб буго бищун тӀибитӀараб германиязулаб мацӀ, гьиндгин европиял мацӀазул гьеб гӀаркьелалда кӀалъалезул къадаралъул 70 % ккола ингилисалда кӀалъалел. Ингилис мацӀалда кӀалъалезда абула анлофонал–илан. Руго гӀемерал вариантал батӀи-батӀиял пачалихъазда ва икълимазда хӀалтӀизабулеб ингилисалъул гӀемерисел акцентазда ва сверелазда гьоркьоб — фонетикаялъул ва фонологиялъул рахъалъ, ва цо-цо лексикаялъул, идиомазул, грамматикаялъул ва абулеб къагӀидаялъул рахъалъ, амме гьез гӀемерисеб квал-квал гьабуларо батӀиял сверелазда ва акценталда кӀалъазел ричӀчӀиялъе.
Классификация
хисизабизеТарих
хисизабизеПрото-германияб мацӀалдаса Басрияб ингилис мацӀалде
хисизабизеЦебесеб модернияб ингилис мацӀ
хисизабизеГьанжесеб инггилис мацӀалъул тӀибитӀи
хисизабизеГеографияб ареал
хисизабизеИнгилисалда кӀалъаялъул пачалихъазул лъабго горсвери
хисизабизеПлюрицентрияб ингилис мацӀ
хисизабизеИнгилис глобалияб мацӀ хӀисабалда
хисизабизеФонология
хисизабизеРагьукъал гьаркьал
хисизабизеРагьарал
хисизабизеФонотактика
хисизабизеТӀадецуй, ритм ва интонация
хисизабизеИкълимиял батӀалъаби
хисизабизеГрамматика
хисизабизеЦӀар ва цӀаргун рагӀабазул дандрай
хисизабизеСифат
хисизабизеЦӀарубакӀ, игӀраб ва сипат-куц
хисизабизеПрефиксал
хисизабизеФигӀлаби ва фигӀлияб лапсал
хисизабизеЛапсиял фигӀлаби
хисизабизеТӀадрагӀи
хисизабизеСинтаксис
хисизабизеАсасал
хисизабизеЖумладул синтаксис
хисизабизеКумекалъулал фигӀлиял конструкцияби
хисизабизеСуалал
хисизабизеДискурсалъул мартабаталда синтаксис
хисизабизеЛексика
хисизабизе№ | Авар | Ингилис | ХФА |
---|---|---|---|
1 | дун | I | [aɪ] |
2 | мун | you | [juː] |
3 | гьев, гьей, гьеб | he | [ˈhiː] |
4 | ниж, нилӀ | we | [wiː] |
5 | нуж | you | [juː] |
6 | дол | they | [ðeɪ] |
7 | гьаб | this | [ðɪs] |
8 | доб | that | [ðæt] |
9 | гьаниб | here | [hɪə] |
10 | доба, гъоба | there | [ðɛə] |
11 | щив | who | [huː] |
12 | щиб | what | [wɒt] |
13 | киб | where | [wɛə] |
14 | кида | when | [wɛn] |
15 | кин | how | [haʊ] |
16 | гуро | not | [nɒt] |
17 | киналго, кинабго | all | [ɔːl] |
18 | гӀемер, гӀемераб, гӀемерал | many | [ˈmɛni] |
19 | чанго | some | [sʌm] |
20 | дагь, дагьаб, дагьал | few | [fjuː] |
21 | батӀияб | other | [ˈʌðə] |
22 | цо | one | [wʌn] |
23 | кӀиго | two | [tuː] |
24 | лъабго | three | [θriː] |
25 | ункъго | four | [fɔː] |
26 | щуго | five | [faɪv] |
27 | кӀудияб | big | [bɪg] |
28 | халатаб | long | [lɒŋ] |
29 | гӀатӀидаб | wide | [waɪd] |
30 | бицатаб | thick | [θɪk] |
31 | бакӀаб | heavy | [ˈhɛvi] |
32 | гьитӀинаб | small | [smɔːl] |
33 | къокъаб | short | [ʃɔːt] |
34 | чӀедераб | narrow | [ˈnærəʊ] |
35 | тӀеренаб | thin | [θɪn] |
36 | чӀужугӀадан | woman | [ˈwʊmən] |
37 | бихьинчи, чи | man | [mæn] |
38 | гӀадан, инсан | person | [ˈpɜːsən] |
39 | лъимер | child | [ʧaɪld] |
40 | лъади, чӀужу | wife | [waɪf] |
41 | рос | husband | [ˈhʌzbənd] |
42 | эбел | mother | [ˈmʌðə] |
43 | эмен | father | [ˈfɑːðə] |
44 | рухӀчӀаголъи, хӀайван | animal | [ˈænɪməl] |
45 | ччугӀа | fish | [fɪʃ] |
46 | хӀинчӀ | bird | [bɜːd] |
47 | гьой | dog | [dɒg] |
48 | нацӀ | lousw | [laʊs] |
49 | борохь | snake | [sneɪk] |
50 | хӀапаро | worm | [wɜːm] |
51 | гъветӀ | tree | [triː] |
52 | рохь | forest | [ˈfɒrɪst] |
53 | тӀил | stick | [stɪk] |
54 | пихъ | fruit | [siːd] |
55 | хьон | seed | [siːd] |
56 | тӀамах | leaf | [liːf] |
57 | кьибил | root | [ruːt] |
58 | хъал | bark | [bɑːk] |
59 | тӀегь | flower | [ˈflaʊə] |
60 | хер | grass | [grɑːs] |
61 | квар | rope | [rəʊp] |
62 | тӀом | skin | [skɪn] |
63 | гьан | meat | [miːt] |
64 | би | blood | [blʌd] |
65 | ракьа | bone | [bəʊn] |
66 | беэнлъи, кьаралъи, тӀатӀи | fat | [fæt] |
67 | хоно | egg | [ɛg] |
68 | лълъар (лӀар) | horn | [hɔːn] |
69 | рачӀ | tail | [teɪl] |
70 | хӀули | feather | [ˈfɛðə] |
71 | рас | hair | [hɛə] |
72 | бетӀер | head | [hɛd] |
73 | гӀин | ear | [ɪər] |
74 | бер | eye | [aɪ] |
75 | магӀазукъалал | nose | [nəʊz] |
76 | кӀал | mouth | [maʊθ] |
77 | гӀус, ца | tooth | [tuːθ] |
78 | мацӀ | tongue | [tʌŋ] |
79 | малъ | fingernail | [ˈfɪŋgəneɪl] |
80 | хӀетӀе | foot | [fʊt] |
81 | бох | leg | [lɛg] |
82 | наку | knee | [niː] |
83 | квер, хъат | hand | [hænd] |
84 | кваркьи | wing | [wɪŋ] |
85 | чехь | belly | [ˈbɛli] |
86 | бакь-кӀач, ургьимес | guts | [gʌts] |
87 | габур | neck | [nɛk] |
88 | мугъ | back | [bæk] |
89 | керен | breast | [brɛst] |
90 | ракӀ | heart | [hɑːt] |
91 | тӀул | liver | [ˈlɪvə] |
92 | гьекъезе | to drink | [drɪŋk] |
93 | кваназе | to eat | [iːt] |
94 | хӀанчӀизе | to bite | [baɪt] |
95 | цӀункӀизе | to suck | [sʌk] |
96 | тузе | ro spit | [spɪt] |
97 | лагӀизе | to vomit | [ˈvɒmɪt] |
98 | пузе | to blow | [bləʊ] |
99 | хӀухьел цӀазе | to breathe | [briːð] |
100 | релъизе | to laugh | [lɑːf] |
101 | бихьизе | to see | [siː] |
102 | рагӀизе | to hear | [hɪə] |
103 | лъазе | to know | [nəʊ] |
104 | ургъизе, пикру гьабизе | to think | [θɪŋk] |
105 | махӀ чӀвазе, сунтӀизе | to smell | [smɛl] |
106 | хӀинкъизе | to fear | [fɪə] |
107 | кьижизе | to sleep | [sliːp] |
108 | гӀумру гьабизе | to live | [lɪv] |
109 | хвезе | to die | [daɪ] |
110 | чӀвазе | to kill | [kɪl] |
111 | къеркьезе, рагъизе | to fight | [faɪt] |
112 | чан гьабизе | to hunt | [hʌnt] |
113 | кьабизе | to hit | [hɪt] |
114 | къотӀизе | to cut | [kʌt] |
115 | бикьизабизе, бикьизе | to split | [splɪt] |
116 | къазабизе, хӀунчизабизе | to stab | [stæb] |
117 | хъарсине | to scratch | [skræʧ] |
118 | бухъизе | to dig | [dɪg] |
119 | лъедезе, лъим ххазе | to swim | [swɪm] |
120 | роржине | to fly | [flaɪ] |
121 | рилӀине, ине, хьвадизе | to walk | [wɔːk] |
122 | рачӀине | to come | [kʌm] |
123 | регизе | to lie | [laɪ] |
124 | гӀодор чӀезе | to sit | [sɪt] |
125 | рахъун чӀезе | to stand | [stænd] |
126 | сверизаризе, руссинаризе | to turn | [tɜːn ] |
127 | бортизе, щапизе | to fall | [fɔːl] |
128 | кьезе | to give | [gɪv] |
129 | кквезе | to hold | [həʊld] |
130 | данде къазе, тӀаде цузе | to squeeze | [skwiːz] |
131 | лӀулӀазе | to rub | [rʌb] |
132 | чуризе | to wash | [wɒʃ] |
133 | бацIцӀине | to wipe | [waɪp] |
134 | цӀазе | to pull | [pʊl] |
135 | цузе | to push | [pʊʃ] |
136 | рехизе | to throw | [θrəʊ] |
137 | бухьине | to tie | [taɪ] |
138 | букъизе (гурде) | to sew | [səʊ] |
139 | рикӀкӀине | to count | [kaʊnt] |
140 | абизе | to say | [seɪ] |
141 | кечӀ ахӀизе | to sing | [sɪŋ] |
142 | хӀазе | to play | [pleɪ] |
143 | лъедон ине, лъедине (гама) | to float | [fləʊt] |
144 | чвахизе | to flow | [fləʊ] |
145 | цӀорозе | to freeze | [friːz] |
146 | гьорозе | to swell | [swɛl] |
147 | бакъ | sun | [sʌn] |
148 | моцӀ | moon | [muːn] |
149 | цӀва | star | [stɑː] |
150 | лъим | water | [ˈwɔːtə] |
151 | цӀад | rain | [reɪn] |
152 | гӀор | river | [ˈrɪvə] |
153 | хӀор | lake | [leɪk] |
154 | ралъад | sea | [siː] |
155 | цӀам | salt | [sɔːlt] |
156 | гамачӀ | stone | [stəʊn] |
157 | сали | sand | [sænd] |
158 | хӀур | dust | [dʌst] |
159 | ракь | earth | [ɜːθ] |
160 | накӀкӀ | cloud | [klaʊd] |
161 | хьухь, гIодонакIкI | fog | [fɒg] |
162 | зоб | sky | [fɒg] |
163 | гьури | wind | [wɪnd] |
164 | гӀазу | snow | [snəʊ] |
165 | цӀвер | ice | [aɪs] |
166 | кӀкӀуй | smoke | [sməʊk] |
167 | цӀа | fire | [ˈfaɪər] |
168 | рахъу, бухIун | ash | [æʃ] |
169 | цӀа рекӀине, бухӀизе | to burn | [bɜːn] |
170 | нух | road | [rəʊd] |
171 | мегӀер | mountain | [ˈmaʊntɪn] |
172 | багӀараб | red | [rɛd] |
173 | гӀурччинаб | green | [griːn] |
174 | тӀогьилаб | yellow | [ˈjɛləʊ] |
175 | хъахӀаб | white | [waɪt] |
176 | чӀегӀераб | black | [blæk] |
177 | сордо | night | [naɪt] |
178 | къо | day | [deɪ] |
179 | сон, лъагӀел | year | [jɪə] |
180 | хинаб | warm | [wɔːm] |
181 | цӀорораб | cold | [kəʊld] |
182 | цӀураб | full | [fʊl] |
183 | цӀияб | new | [njuː] |
184 | басрияб | old | [əʊld] |
185 | лъикӀаб | good | [gʊd] |
186 | квешаб | bad | [bæd] |
187 | махӀцараб | rotten | [ˈrɒtən] |
188 | чорокаб, хъубаб | dirty | [ˈdɜːti] |
189 | битӀараб, цӀанбитӀараб | straight | [streɪt] |
190 | гургинаб | round | [raʊnd] |
191 | бегӀераб | sharp | [ʃɑːp] |
192 | тӀехIараб | dull | [dʌl] |
193 | цӀвакараб, битӀараб | smooth | [smuːð] |
194 | биччараб | wet | [wɛt] |
195 | бакъвараб | dry | [draɪ] |
196 | битӀараб, ритӀухъаб | correct | [kəˈrɛkt] |
197 | гӀагараб, аскӀосеб | near | [nɪə] |
198 | рикӀкӀадаб | far | [fɑː] |
199 | кваранаб | right | [raɪt] |
200 | квегӀаб | left | [lɛft] |
201 | аскӀоб, -хъ, -да | at | [æt] |
202 | жаниб, -лъулӀ, -улӀ, -об, -иб | in | [ɪn] |
203 | цадахъ, -гун | with | [wɪð] |
204 | ва, -ги | and | [ænd] |
205 | нагагь, -ани, -ни | if | [ɪf] |
206 | щайгурони, щай абуни, щай гурелъул | because | [bɪˈkɒz] |
207 | цӀар (инсанасул) | name | [neɪm] |
РагӀи лъугьиналъул процессал
хисизабизеРагӀаби рачӀин
хисизабизеИнгилис мацӀлдеги мацӀалдасаги рачӀарал рагӀаби
хисизабизеХъваялъул система
хисизабизеДиалектал, акцентал ва ратӀалъаби
хисизабизеЦолъараб Къираллъи
хисизабизеШималияб Америка
хисизабизеАвстралия ва ЦӀияб Зеланд
хисизабизеЖанубиябгин бакъбаккул Азия
хисизабизеАфрика, Карибал ва Жанубияб Азия
хисизабизеХIужаби
хисизабизе- ^ Oxford Learner's Dictionary 2015, Entry: English – Pronunciation.
- ^ a b Crystal 2006, гьл. 424–426.
- ^ a b The Routes of English.
- ^ Crystal 2003a, гь. 6.
- ^ Wardhaugh 2010, гь. 55.
- ^ Finkenstaedt, Thomas; Dieter Wolff (1973). Ordered profusion; studies in dictionaries and the English lexicon. C. Winter. ISBN 978-3-533-02253-4.
- ^ Bammesberger 1992, гь. 30.
- ^ Svartvik & Leech 2006, гь. 39.
- ^ Ian Short, A Companion to the Anglo-Norman World, "Language and Literature", Boydell & Brewer Ltd, 2007. (p. 193)
- ^ Crystal 2003b, гь. 30.
- ^ "How English evolved into a global language". BBC. 20 December 2010. Щвей 9 August 2015.
{{cite web}}
: Check date values in:|access-date=
ва|date=
(help) - ^ König 1994, гь. 539.
- ^ English at Ethnologue (22nd ed., 2019)
- ^ Ethnologue 2010.
- ^ Crystal, David (2008). "Two thousand million?". English Today (in американский английский). 24 (1): 3–6. doi:10.1017/S0266078408000023. S2CID 145597019.
- ^ Crystal 2003b, гьл. 108–109.