Латин мацӀ
Латин мацӀ (lingua Latina, абул куц [ˈlɪŋɡʷa ɫaˈtiːna], яги Latinum [ɫaˈtiːnʊ̃]) — классикияб мацӀ, жиб индо-европиял мацӀазул италияб гӀаркьалил кколеб. Хвараб мацӀлъун рикӀкӀунеб, Латин мацӀ баккана Латиялда (гьанже Лацио гӀадинан лъалеб), Тибралъул аххада, Рома шагьаралда сверун, Италиялда.[1] Роман республикалъул экспансиялдалъун, эб лӀугьана доминантаб мацӀлъун Итал бащдачӀинкӀиллъуда, цинги Роман империялдаги.
| Латин мацӀ | |
|---|---|
| Lingua Latina | |
 Латин хъвай-хъвагӀай Ромалъул Колоссеялда бугеб ганчӀида, Италия | |
| Территория | |
| Этниклъи | |
| Эра | Рахьдал мацӀ гӀадин НЩ VII гӀасруялдаса гІ-ш. 700-де щвезегӀан |
Индо-европиял
| |
Цесеб форма | |
| Латин алфабет (Латин хъвай-хъвагӀи) | |
| Официалаб статус | |
Официалаб мес | Халип:Флаг / Ватикан |
| Регулация гьаби | Латиналъул понтификалаб академия |
| МацӀалъул кодал | |
| ISO 639-1 | la |
| ISO 639-2 | lat |
| ISO 639-3 | lat |
| Glottolog | impe1234lati1261 |
| Linguasphere | 51-AAB-aa, -ab, -ac |
 Роман Империялъул гӀатӀилъи Траянил мехалда (гІ-ш. 117 Н) ва латин кӀалъалезул нухмалъукь букӀараб ракь. | |
История
хисизабизе
РикӀкӀараб жо буго латин мацӀалъул чанго фаза букӀин, щибаб цоцадаса ратӀа рахъулел батӀи-батӀиял лексикиял, синтаксикиял, ортографиял батӀалъи-квараялдалъун. ГьечӀо чӀван-кӀотӀараб нухмалъи классификациялъе; батӀи-батӀиял гӀалимзабаз гъоркьан мухъ цӀала батӀи-батӀияд хаслъуда. Гьединлъидал листалда руго варианатал, гьединго алтернативиял цӀаралги.
Фонология
хисизабизеРагьукъал
хисизабизеКлассикияб латиналъул рагьукъал фонемаби руго хадусел:[2]
| Лабиал | Дентал | Палатал | Велар | Глоттал | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| планаб | лабиал | ||||||
| Плозив | зирараб | b | d | ɡ | ɡʷ | ||
| гъугъаб | p | t | k | kʷ | |||
| Фрикатив | зирараб | (z) | |||||
| гъугъаб | f | s | h | ||||
| Назал | m | n | (ŋ) | ||||
| Ротик | r | ||||||
| Аппроксимант | l | j | w | ||||
/z/ букӀинчӀо классикияб латиналъе жиндиргояблъун. Эб баккана грек мацӀалдаса рачӀарал рагӀабазулӀ гӀ-ш НЩ I гӀасруялда, эб, батизе бегьула, абулеб куц (лъай бугел чагӀазниги) байбихьуда [z] ва рагьаразда гьоркьоб кӀилъараб [zz] гӀадин букӀараб мехалда, грек койнеялда абулелда рекъон. Классикияб латин поэзиялда, кӀиго рагьаралда гьоркьоб ⟨z⟩ хӀарп кидаго рикӀкӀунаан кӀиго рагьукъаблъун метрикияб мурадалъе.[3][4] Рагьукъаб ⟨b⟩ гьаркьигъуна [b] гӀадин; амма, ⟨t⟩ яги ⟨s⟩ буго ⟨b⟩-лда хадуб, эб абула [pt] яги [ps] гӀадин. Латиналда, ⟨q⟩-лда хадуб кидаго букӀуна рагьараб ⟨u⟩. Цадахъ эз кьола [kʷ] гьаракь.[5]
Басрияб ва классикияб латиналъул алфабеталда ратӀа рахъулел рукӀинчӀо хӀарпазул тӀасиябги гъоркьиябги регистр, ва рукӀинчӀо хӀарпал ⟨J U W⟩. ⟨J U⟩ хӀарпазул бакӀалда хӀалтӀизарулаан ⟨I V⟩ рекъонккун; ⟨I V⟩ хӀарпаз рихьизарулаан рагьукъалги рагьаралги гьаркьал. ХӀарпазул цӀикӀкӀанисеб куц-мухъ релълъараб букӀана гьанжесеб тӀасияб регистралда, гьеб бихьизе бегьула тӀадегӀан кьун бугеб Колоссеялдаса хъвай-хъвагӀаялда.
Латин диктионарияздаги латин текстазул гьанжесел редакцияздаги, букӀаниги, гӀемерисеб хӀалтӀизабула ⟨j u⟩ классикияб эраялъул ⟨i v⟩ хисун. Цо-цо системабазда ⟨j v⟩ хӀалтӀизарула рагьукъал /j w/ гьаркьазе, ⟨gu su qu⟩ комбинациязда хутӀизегӀан, гьениб ⟨v⟩ киданиги хӀалтӀизабуларо.
Латин фонемаби аваргун данделъеялъул цо-цо баянал кьун руго гъоркьегӀан:
| Латин графема |
Латин фонема |
Авар мисал |
|---|---|---|
| ⟨c⟩, ⟨k⟩ | [k] | Кидаго к, кор (/kor/) |
| ⟨t⟩ | [t] | т, тезе (/te.ze/) |
| ⟨s⟩ | [s] | с, си (/si/) |
| ⟨g⟩ | [ɡ] | Кидаго г, гали (/ga.li/) |
| [ŋ] | Хадуб ⟨n⟩ бугони: нг, ~ ченгел [a] | |
| ⟨n⟩ | [n] | н, нус (/nus/) |
| [ŋ] | Хадуб ⟨c⟩, ⟨x⟩, ва ⟨g⟩, бугони: нг, ~ ченгел[a] | |
| ⟨l⟩ | [l] | Бугони кӀирекъараб ⟨ll⟩ ва цебехун ⟨i⟩ гьаркьида, "канаб Л", [l̥], линк ([l̥ɪnk]) (l exilis)[6][7] |
| [ɫ] | Цогидал позициязда "бецӀаб Л" гӀадин, [ɫ], лалу ([ɫa.ˈɫu]) (l pinguis) | |
| ⟨qu⟩ | [kʷ] | кв, квине (/ˈkʷi.ne/) |
| ⟨u⟩ | [w] | Цо-цо силлабалъул байбихьуда, яги ⟨g⟩ ва ⟨s⟩-даса хадуб /w/, вуго (/wu.ɡo/) |
| ⟨i⟩ | [j] | Цо-цо силлабадул байбихьудай гӀадин (/j/), яс (/jɑs/) |
| [ij] | "й" (/j/), рагьаразда гьоркьоб, лӀугьуна "и-й", кӀиго батӀияб силлабадул бутӀабилъун цӀалула capiō (/kapiˈjo:/) | |
| ⟨x⟩ | [ks] | Бихьизабула ⟨c⟩ + ⟨s⟩, кс: инглисалда x гӀадин, axe (/æks/) |
Классикияб латиналда, гьанжесеб итал мацӀалдаго гӀадин, кӀирекъарал рагьукъал абулаан халатал рагьукъал гьаркьал гӀадин, элго гьаркьазул къокъал вариантаздаса батӀаго. Гьедин nn классикияб латиналда annus "лъагӀел" (италалда anno) абулаан кӀилъараб /nn/ гӀадин, авар мацӀалда ~дунни (цӀарубакӀ дун + бутӀа -ни).
Ортография
хисизабизе
Латин хъвазе хӀалтӀизабулаан латин алфабет (A, B, C, D, E, F, G, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, V, X), жиб этруск алфабеталдаса лӀугьараб, жибго гьеб бачӀараб букӀана грек алфабеталдаса ва ахирги финикияб алфабеталдаса.[8] Гьеб алфабет нус-нус саназ буго хӀалтӀизабулеб романиял, келтиял, германиял, балтиял, финн ва гӀемерисел славиял мацӀал хъваялъе; ва эб буго билӀинабун тӀолго Ракьалдаго цӀикӀкӀанисел мацӀазеги, гьенирго гъорлӀ руго австронезиял мацӀал, цӀикӀкӀанисел туркиял мацӀал, гӀемерисел СахӀара тун гъоркьехун ругезеги, Америкалъулги Океаниялъуги мацӀазеги; гьединлъидал гьеб буго жакъа къоялъ гьедигӀан гӀатӀидго хӀалтӀизабулеб цохӀого-цо бугеб хъвавул системалъун. Жиндир мехалда латиналъул аслуялда букӀана авар хъвай-хъвагӀиги.
ХӀарпазул рикӀкӀен латин алфабеталда хисулеб букӀана. ТӀоцебе эб этруск алфабеталдаса лӀугьараб мехалда, элда букӀана цохӀо 21 хӀарп.[9] Хадуса, тӀаде жубана G хӀарп /ɡ/ гьаракь бихьизабизе, жиб цебегӀанго C гӀадин хъвалеб букӀараб, ва Z алфабеталда гьоркьоса бахъун букӀана, мацӀалда гьеб мехалда зирараб алвеоларияб фрикатив букӀунгутӀиялъ.[10] ХӀарпал K, Y, ва Z тӀаде журана хадуса грек каппа, упсилон ва зета хӀарпал рихьизаризе грек мацӀалдаса рачӀарал рагӀабазулӀ.[10]
W бахъана XI гӀасруялда диграфаздаса: VV цо-цо бакӀалда ва uu цогидазда. Элъ бихьизабулаан /w/ германиял мацӀазда, латиналда гуреб, гьениб элъие жеги-жеги хӀалтӀизабулеб буго V. J хӀарп батӀа бахъизе лӀугьана оригиналаб I хӀарпалдаса хадусел Гьоркьохъел ГӀасрабазда, гьединго U хӀарпалдаса V.[10] Цо-цо латин диктионарияз J хӀалтӀизабуниги, эб къанагӀан хъвала латин текстазулӀ, щай гурелъул классикияб мехалда эб хӀалтӀизабулеб букӀинчӀолъиялъ.
Пунктуациия
хисизабизеКлассикияб латиналда букӀинчӀон пунктуация, хӀарпазул регистр,[11] яги рагӀабазда гьоркьобакӀ, амма цо-цо рагьаразул халалъи бихьизабиялъе рукӀана тӀасажал (апекс) ва хӀалтӀизарулаан интерпунктал рагӀаби ратӀа гьаризе.
Катуллус 3, тӀоцебесеб мухъ ("ГӀоде, О Венерабиги купидоналги") оригиналалда хъван букӀана хадусеб куцалъ:
| гьадинго | lv́géteóveneréscupidinésqve |
|---|---|
| халатаб I-гун | lv́géteóveneréscupIdinésqve |
| интерпунктгун | lv́géte·ó·venerés·cupidinésqve |
Нотаби
хисизабизеРеференсал
хисизабизе- ^ Sandys, John Edwin (1910). A companion to Latin studies. University of Chicago Press. гьл. 811–812.
- ^ Sihler, Andrew L. (1995). New Comparative Grammar of Greek and Latin. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-508345-3. Архивация оригиналалдаса 9 Новембер 2016.
{{cite book}}: Check date values in:|archive-date=(help) - ^ Levy 1973, гь. 150
- ^ Allen 1978, гьл. 45, 46
- ^ Wheelock, Frederic M. (7 Юн 2011). Wheelock's Latin. LaFleur, Richard A. (7th ред.). New York: HarperCollins. ISBN 978-0-06-199721-1. OCLC 670475844.
{{cite book}}: Check date values in:|date=(help) - ^ Sihler 2008, гь. 174.
- ^ Allen 1978, гьл. 33–34
- ^ Diringer 1996, гьл. 451, 493, 530
- ^ Diringer 1996, гь. 536
- ^ a b c Diringer 1996, гь. 538
- ^ Diringer 1996, гь. 540
Библиография
хисизабизе- Allen, William Sidney (1978) [1965]. Vox Latina – a Guide to the Pronunciation of Classical Latin (2nd ред.). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-22049-1. OL 4483781M.
- Bergin, Thomas G; Law, Jonathan; Speake, Jennifer, редл. (2004). Encyclopedia of the Renaissance and Reformation. Facts On File. ISBN 0816054517. OL 3681138M.
- Clark, Victor Selden (1900). Studies in the Latin of the Middle Ages and the Renaissance. Lancaster: The New Era Printing Company.
- Demo, Šime (2022). "A paradox of the linguistic research of Neo–Latin. Symptoms and causes". Suvremena Lingvistika. 48 (93). doi:10.22210/suvlin.2022.093.01. S2CID 251119298.
- Deneire, Thomas, ред. (2014). Dynamics of Neo-Latin and the Vernacular: Language and Poetics, Translation and Transfer. Leiden: Koninklijke Brill. ISBN 9789004269071.
- Diringer, David (1996) [1947]. The Alphabet – A Key to the History of Mankind. New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers Private Ltd. ISBN 978-81-215-0748-6.
- Herman, József (2000). Vulgar Latin. Буссинаби: Wright, Roger. University Park, PA: Pennsylvania State University Press. ISBN 978-0-271-02000-6.
- Holmes, Urban Tigner; Schultz, Alexander Herman (1938). A History of the French Language. New York: Biblo-Moser. ISBN 978-0-8196-0191-9.
- Knight, Sarah; Tilg, Stefan, редл. (2015). The Oxford Handbook of Neo-Latin. New York: Oxford University Press. ISBN 9780190886998. OL 28648475M.
- Levy, Harry Louis (1973). A Latin reader for colleges. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 0-226-47602-2.
- Jenks, Paul Rockwell (1911). A Manual of Latin Word Formation for Secondary Schools. New York: D.C. Heath & Co.
- Sihler, Andrew L (2008). New comparative grammar of Greek and Latin. New York: Oxford University Press.
Латин мацӀалда медиа
хисизабизе- Ephemeris, онлайн Латин газета: nuntii latini universi = ТӀолго Ракьалъул цӀиял харбал латиналда
- Ephemeris archive, онлайн Латин газеталъул электронияб архив
- Nuntii Latini, Фин YLE Radio 1-лдаса
- Nuntii Latini, Герман Радион Бременалдаса (Bremen Zwei) моцӀи-моцӀилаб ревю
- Классикиял подкастал гатиналдаги НекӀсияб грекалдаги, Гьаверфорд колледж
- Grex Latine Loquentium (Flock of those Speaking Latin)
- Circulus Latinus Interretialis (Internet Latin Circle)
- Latinitas Foundation, at the Vatican
Халип:Italic languages Халип:Latin periods Халип:Ancient Rome topics